Xuất khẩu sầu riêng - lối đi bền vững cho ngành hàng tỷ đô

Từ “điểm nghẽn” đến “điểm tựa” xuất khẩu

Phát biểu tại Hội thảo Phát triển bền vững ngành sầu riêng do Báo Tiền Phong tổ chức sáng 10/6, ông Phùng Công Sưởng, Tổng biên tập Báo Tiền Phong nhận định: “Chỉ trong chưa đầy 3 năm, sầu riêng đã mang về hơn 3,2 tỷ USD trong năm 2024. Tuy nhiên, tăng trưởng quá nhanh cũng đặt ra không ít thách thức về kiểm soát và ổn định lâu dài cho ngành hàng này.”

Thực tế, trước năm 2022, kim ngạch xuất khẩu sầu riêng chỉ đạt khoảng 100 triệu USD. Sau khi Việt Nam chính thức ký Nghị định thư xuất khẩu chính ngạch sang Trung Quốc, giá trị xuất khẩu đã tăng vọt: năm 2023 đạt hơn 2 tỷ USD và đến năm 2024 đạt 3,2 tỷ USD, chiếm gần một nửa tổng kim ngạch toàn ngành rau quả.

Mặc dù vậy, tốc độ tăng trưởng cao cũng đi kèm với áp lực lớn về quy hoạch và chất lượng. Diện tích trồng sầu riêng đã tăng gấp đôi trong thời gian ngắn, vượt khỏi các kế hoạch ban đầu. Một số bất cập về kiểm soát chất lượng, mã số vùng trồng và sử dụng vật tư nông nghiệp đang đặt ra yêu cầu phải điều chỉnh kịp thời để duy trì uy tín và hiệu quả bền vững.

Tháng 3/2024, một số lô hàng sầu riêng xuất khẩu sang Trung Quốc bị lưu ý về dư lượng cadimi và vàng O. Tiếp đó, các yêu cầu kiểm soát chất lượng được siết chặt hơn, trong đó có việc kiểm tra 100% lô hàng và tạm dừng hoạt động của một số mã vùng trồng, cơ sở đóng gói, cũng như đánh giá lại tính chính xác của các phòng thí nghiệm.

Ông Đặng Phúc Nguyên, Tổng Thư ký Hiệp hội Rau quả Việt Nam.

Theo số liệu từ Tổng cục Hải quan Việt Nam, kim ngạch xuất khẩu sầu riêng trong 4 tháng đầu năm 2025 đạt 183 triệu USD, giảm 60,9% so với cùng kỳ. Riêng thị trường Trung Quốc giảm tới 75,5%, chỉ đạt 105,7 triệu USD.

Sự sụt giảm này khiến nhiều doanh nghiệp gặp khó khăn như chi phí tăng, thời gian thông quan kéo dài, nguy cơ hàng bị trả lại… Người trồng cũng đối mặt với biến động giá cả và đầu ra thiếu ổn định. Trong bối cảnh đó, ông Đặng Phúc Nguyên, Tổng Thư ký Hiệp hội Rau quả Việt Nam cho rằng: “Đây là một phép thử quan trọng cho khả năng kiểm soát chất lượng và sự liên kết toàn chuỗi. Chúng ta cần đặt nền tảng vững chắc, không thể chỉ chạy theo tăng trưởng bề nổi”.

Ông Nguyên cho rằng, một trong những giải pháp thiết thực là doanh nghiệp cần chủ động sàng lọc sầu riêng tại nơi sản xuất trước khi đưa ra biên giới hoặc xuất sang thị trường khác. Cách làm này không chỉ giúp giảm chi phí logistics, tránh thiệt hại khi phải quay đầu xe, mà còn góp phần nâng cao độ tin cậy cho toàn chuỗi cung ứng.

Khi quy trình được kiểm soát ngay từ đầu, thời gian kiểm tra thông quan cũng có thể được rút ngắn, giúp khơi thông dòng chảy hàng hóa. Việc hai nước thiết lập “luồng xanh cho nông sản” sẽ là bước tiến quan trọng để đưa sầu riêng Việt Nam vào quỹ đạo xuất khẩu ổn định, lâu dài.

Cũng theo ông Nguyên, ngành sầu riêng cần đầu tư mạnh mẽ vào chế biến, đây là hướng đi không mới nhưng ngày càng cần thiết. Việc phát triển công nghệ bảo quản sau thu hoạch, đa dạng hóa sản phẩm, hình thành các cụm chế biến gần vùng nguyên liệu sẽ giúp gia tăng giá trị và giảm phụ thuộc vào trái tươi.

Cần nền tảng bền vững từ vùng trồng

Tại hội thảo, ông Nguyễn Quang Hiếu, Phó cục trưởng Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật cho biết cơ quan chuyên môn đã xác định hai nhóm nguyên nhân dẫn đến những cảnh báo chất lượng gần đây.

Một phần đến từ điều kiện tự nhiên của một số vùng trồng, nơi thổ nhưỡng đặc thù có thể tích tụ các nguyên tố vi lượng trong quá trình canh tác kéo dài. Bên cạnh đó là yếu tố kỹ thuật, việc sử dụng phân bón hóa học chưa đúng liều lượng, đặc biệt trong thời kỳ làm trái vụ cũng có thể khiến sản phẩm bị ảnh hưởng về chất lượng.

Về nguyên nhân khách quan, ông Phạm Văn Duy, Phó cục trưởng Cục Chế biến và Phát triển thị trường nông sản cũng chia sẻ rằng, các yếu tố từ thị trường nhập khẩu như xu hướng siết tiêu chuẩn kỹ thuật và giảm nhập khẩu từ Trung Quốc đã khiến những khó khăn nội tại của ngành sầu riêng bộc lộ rõ hơn.

Hiện nay, đã có 34 cơ sở kiểm nghiệm cadimi và 19 cơ sở kiểm nghiệm các chỉ tiêu khác được công nhận, một số trong đó đã được phía Trung Quốc chấp thuận. Tuy vậy, quy trình lấy mẫu hiện còn bất cập khi một container có thể chứa sản phẩm từ nhiều vùng trồng, gây khó khăn trong việc xác định nguồn gốc và đánh giá chính xác chất lượng.

Ông Duy nhấn mạnh: “Chúng tôi cam kết tiếp tục đồng hành cùng doanh nghiệp trong việc xử lý mọi vướng mắc kỹ thuật, không chỉ trong những vấn đề hiện tại mà còn cả với những yêu cầu mới từ thị trường trong tương lai.”

Dưới góc nhìn doanh nghiệp, bà Nguyễn Thị Thành Thực, Chủ tịch HĐQT kiêm Tổng giám đốc Công ty Auto Agri cho rằng, điều quan trọng là ngành hàng phải chủ động chuẩn bị từ gốc. Các quy định kỹ thuật ngày càng khắt khe là xu thế tất yếu, đòi hỏi doanh nghiệp và nông dân cùng nâng cao nhận thức và năng lực ứng phó.

Theo bà Thực, một số giải pháp cần thiết có thể kể đến như: xây dựng chợ đầu mối, trung tâm kiểm định và kiểm dịch tại vùng trồng trọng điểm, kiểm định và niêm phong sản phẩm ngay tại điểm sản xuất để tiết kiệm chi phí và thời gian, đồng thời tạo cơ sở để quy trách nhiệm minh bạch nếu có vi phạm.

Về sở hữu mã số vùng trồng, bà Thực cho rằng, nên trao quyền cho nông dân thông qua hợp tác xã, thay vì để doanh nghiệp toàn quyền quản lý. Điều này sẽ nâng cao tính chủ động, đồng thời siết chặt trách nhiệm từ khâu đầu tiên trong chuỗi giá trị.

Bà Nguyễn Thị Thành Thực, Chủ tịch HĐQT kiêm Tổng giám đốc Công ty Auto Agri.

Ngoài ra, bà cũng kiến nghị tập trung đầu tư vào 3 hướng chính: công nghệ vi sinh để hạn chế phụ thuộc vào hóa chất; công nghệ bảo quản nhằm giữ chất lượng lâu dài; và công nghệ chế biến sâu để mở rộng thị trường, tránh phụ thuộc vào trái tươi và thị trường đơn lẻ.

Đưa ra giải pháp tạm thời, ông Trịnh Duy Phương, Trưởng phòng Xuất nhập khẩu ngành hàng, Cục Xuất nhập khẩu (Bộ Công thương) cho biết, Bộ đang phối hợp chặt chẽ với các địa phương để theo dõi, dự báo và chủ động tháo gỡ khó khăn nếu xảy ra tình trạng ùn tắc tại cửa khẩu.

Đồng thời, Bộ Công thương cũng khuyến cáo các địa phương, doanh nghiệp và hợp tác xã cần thường xuyên cập nhật tình hình thông quan, điều tiết hợp lý lượng hàng đưa lên biên giới. Việc tuân thủ nghiêm ngặt các quy định về truy xuất nguồn gốc, mã số vùng trồng, ghi nhãn hàng hóa và tiêu chuẩn kỹ thuật sẽ là yếu tố tiên quyết để duy trì thị phần ổn định.

Theo các chuyên gia, bức tranh ngành sầu riêng đang cho thấy một chặng đường nhiều biến động, nhưng cũng mở ra những cơ hội để điều chỉnh chiến lược, nâng cao năng lực và hướng tới sự phát triển bền vững. Bài học lớn nhất lúc này không nằm ở con số tăng trưởng, mà ở cách chúng ta xây dựng nền móng vững chắc cho tương lai.

Linh Nguyễn