75 năm xây dựng Liên hợp quốc vì hòa bình, hợp tác và phát triển
Liên hợp quốc (LHQ) chính thức ra đời vào ngày 24-10-1945 khi Hiến chương LHQ được Trung Quốc, Pháp, Liên Xô, Anh, Mỹ và đa số các quốc gia ký trước đó phê chuẩn. Tên gọi "Liên hợp quốc" đã được Tổng thống Mỹ Franklin D. Roosevelt khởi xướng và sử dụng lần đầu tiên trong Tuyên ngôn của LHQ vào ngày 1-1-1942, trong đó 26 quốc gia đã cam kết tiếp tục cuộc đấu tranh chống lại các nước thuộc phe phát-xít.
Với những quyền hạn do Hiến chương LHQ đem lại và vị thế quốc tế đặc thù, LHQ có thể đưa ra quyết sách chung đối với các vấn đề toàn cầu như hòa bình và an ninh, biến đổi khí hậu, phát triển bền vững, các quyền con người, giải trừ quân bị, khủng hoảng nhân đạo và y tế, bình đẳng giới… LHQ cũng là diễn đàn để các nước thành viên thể hiện quan điểm tại Đại hội đồng (ĐHĐ), Hội đồng Kinh tế - Xã hội và các cơ quan, ủy ban trực thuộc khác.
Thông qua việc thúc đẩy đối thoại, chủ trì thương lượng, LHQ trở thành cơ chế để các quốc gia thành viên thúc đẩy các quan điểm tương đồng và cùng nhau giải quyết các vấn đề chung.
Theo Điều 1 của Hiến chương LHQ, LHQ được thành lập nhằm bốn mục tiêu: duy trì hòa bình và an ninh quốc tế; thúc đẩy quan hệ hữu nghị giữa các quốc gia trên cơ sở tôn trọng nguyên tắc bình đẳng về quyền lợi giữa các dân tộc và nguyên tắc dân tộc tự quyết; thực hiện hợp tác quốc tế thông qua giải quyết các vấn đề quốc tế trong các lĩnh vực kinh tế, xã hội, văn hóa và nhân đạo trên cơ sở tôn trọng các quyền con người và quyền tự do cơ bản cho tất cả mọi người, không phân biệt chủng tộc, màu da, ngôn ngữ và tôn giáo; xây dựng LHQ làm trung tâm điều hòa các nỗ lực quốc tế vì các mục tiêu chung.
Các nguyên tắc hoạt động chủ đạo của LHQ quy định trong Hiến chương là: bình đẳng về chủ quyền quốc gia; tôn trọng toàn vẹn lãnh thổ và độc lập chính trị quốc gia; không đe dọa sử dụng vũ lực hoặc sử dụng vũ lực trong quan hệ quốc tế; không can thiệp công việc nội bộ các nước; tôn trọng các nghĩa vụ quốc tế và luật pháp quốc tế; giải quyết các tranh chấp quốc tế bằng biện pháp hòa bình.
Ngoài ra, trong hệ thống LHQ còn có rất nhiều chương trình, quỹ, cơ quan chuyên môn với bộ máy và ngân sách riêng. Các chương trình và quỹ có ngân sách hoạt động được lấy từ đóng góp tự nguyện trong khi đó các cơ quan chuyên môn có ngân sách lấy từ cả nguồn đóng góp tự nguyện và đóng góp theo phân bổ hằng năm.
- Các quỹ và chương trình: Chương trình Phát triển LHQ (UNDP), Chương trình Môi trường LHQ (UNEP), Quỹ Dân số LHQ (UNFPA), Chương trình Định cư con người LHQ (UN-Habitat), Quỹ Nhi đồng LHQ (UNICEF), Chương trình Lương thực thế giới (WFP)...
- Các cơ quan chuyên môn: Tổ chức Nông lương LHQ (FAO), Tổ chức Hàng không dân dụng quốc tế (ICAO), Quỹ Phát triển nông nghiệp quốc tế (IFAD), Tổ chức Lao động quốc tế (ILO), Quỹ Tiền tệ quốc tế (IMF), Liên minh Viễn thông quốc tế (ITU), Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa LHQ (UNESCO), Tổ chức Phát triển công nghiệp LHQ (UNIDO), Tổ chức Du lịch thế giới (UNWTO), Liên minh Bưu chính quốc tế (UPU), Tổ chức Y tế thế giới (WHO), Tổ chức Sở hữu trí tuệ thế giới (WIPO), Tổ chức Khí tượng thế giới (WMO), Ngân hàng Thế giới (WB)...
Hoạt động và thành tựu nổi bật
Sự ra đời của LHQ vào năm 1945 phản ánh khát vọng chung của nhân dân các nước về một thế giới hòa bình, an ninh và phát triển sau những nỗi kinh hoàng của Chiến tranh thế giới thứ hai. Theo Hiến chương LHQ, các quốc gia đã trao cho tổ chức này vai trò là trung tâm điều hòa các nỗ lực quốc tế để thực hiện các mục tiêu chung là duy trì hòa bình và an ninh quốc tế; thúc đẩy quan hệ hữu nghị giữa các quốc gia; thúc đẩy hợp tác giải quyết các vấn đề quốc tế về kinh tế, xã hội, văn hóa, nhân đạo trên cơ sở tôn trọng các quyền và phẩm giá con người.
Đến nay, LHQ đã trải qua 75 năm phát triển, trở thành tổ chức toàn cầu rộng rãi nhất với sự tham gia của gần như toàn bộ các quốc gia độc lập. Vai trò và hoạt động của LHQ được mở rộng về mọi mặt, nỗ lực hoạt động hướng tới thực hiện tôn chỉ, mục đích đã được đề ra, qua đó đem lại những tác động tích cực, to lớn đến đời sống quốc tế và từng dân tộc.
Trụ sở của LHQ tại TP New York, Mỹ. (Ảnh: UN.ORG)
Từ 51 quốc gia thành viên khi mới thành lập, LHQ hiện có 193 quốc gia thành viên và trở thành một hệ thống toàn diện gồm sáu cơ quan chính, nhiều cơ quan phụ trợ, 20 tổ chức chuyên môn và năm ủy ban kinh tế - xã hội đặt ở các khu vực, hàng chục quỹ và chương trình, hoạt động trên tất cả các lĩnh vực, từ giải quyết và ngăn ngừa xung đột, giải trừ quân bị và không phổ biến, chống khủng bố, bảo vệ người tị nạn, bảo vệ môi trường và phát triển bền vững, cho đến thúc đẩy dân chủ, quyền con người, bình đẳng giới, phát triển kinh tế và xã hội…
Với những thành tựu quan trọng đã đạt được, LHQ đã được cộng đồng quốc tế thừa nhận là tổ chức toàn cầu có vai trò hết sức quan trọng trong đời sống chính trị quốc tế và là nền tảng không thể thiếu cho một thế giới hòa bình, thịnh vượng và công bằng hơn.
Trong lĩnh vực hòa bình và an ninh quốc tế, đóng góp lớn nhất của LHQ là đã góp phần ngăn chặn một cuộc chiến tranh thế giới mới, hỗ trợ giải quyết nhiều cuộc xung đột và tranh chấp quốc tế. Minh chứng rõ nét là LHQ đã triển khai 71 phái bộ gìn giữ hòa bình để giúp chấm dứt xung đột, khôi phục hòa bình, hỗ trợ công cuộc tái thiết ở nhiều quốc gia thành viên.
Trong thời kỳ Chiến tranh lạnh, LHQ giữ vai trò hạn chế trong các vấn đề hòa bình và an ninh quốc tế do tác động của quan hệ Xô - Mỹ. Tuy nhiên, LHQ đã góp phần giải tỏa cuộc khủng hoảng tên lửa năm 1962, chiến tranh Trung Đông năm 1973. Trong những năm 1990, các hoạt động của LHQ đã góp phần chấm dứt các cuộc xung đột kéo dài như ở Campuchia, El Salvador, Guatemala, Mozambique.
LHQ đã triển khai hơn 70 hoạt động gìn giữ hòa bình ở nhiều khu vực trên thế giới. Mặc dù gặp phải một số thất bại và khó khăn, các hoạt động gìn giữ hòa bình của LHQ vẫn đóng vai trò quan trọng trong việc lập lại hòa bình, chấm dứt xung đột và hỗ trợ tiến trình tái thiết ở nhiều quốc gia thành viên.
Tổng Thư ký Ban Ki-moon dự Lễ ký Thỏa thuận Hòa bình Colombia tại TP Cartagena, ngày 26-9-2016. (Ảnh: UN.ORG)
LHQ cũng đã thành công trong việc thúc đẩy quá trình phi thực dân hóa. Hiến chương LHQ ngay từ đầu đã đề ra những nguyên tắc định hướng cho những nỗ lực phi thực dân hóa của LHQ, đặc biệt là nguyên tắc tôn trọng quyền tự quyết của các dân tộc và thành lập Hội đồng Quản thác để theo dõi các vùng lãnh thổ không tự quản.
LHQ đã soạn thảo và xây dựng được một hệ thống các công ước quốc tế về giải trừ quân bị, trong đó có Hiệp ước cấm phổ biến vũ khí hạt nhân (năm 1968), Hiệp ước cấm thử hạt nhân toàn diện (năm 1996), Công ước cấm vũ khí hóa học (năm 1992) và Công ước cấm vũ khí sinh học (năm 1972), Hiệp ước cấm vũ khí hạt nhân (năm 2017) tạo ra khuôn khổ pháp lý cho việc ngăn chặn phổ biến vũ khí hủy diệt hàng loạt, tiến tới xóa bỏ hoàn toàn các loại vũ khí này.
Trong lĩnh vực phát triển, LHQ đã đạt được nhiều thành tựu trong việc nâng cao đời sống của người dân và tạo điều kiện thuận lợi cho những tiến bộ về kinh tế và xã hội trên toàn thế giới.
LHQ đã đóng vai trò quan trọng trong việc xây dựng sự đồng thuận quốc tế nhằm thúc đẩy sự phát triển. Từ năm 1960, ĐHĐ LHQ đề ra các chiến lược phát triển cho từng thập kỷ nhằm huy động hợp tác quốc tế cho các mục tiêu phát triển chung, nhất là ở các nước đang phát triển. Ngoài ra, các tổ chức LHQ đã có sự hỗ trợ trực tiếp về vốn, tri thức cho các nỗ lực phát triển kinh tế, xã hội, văn hóa, giáo dục và y tế của các nước này.
Tại Hội nghị thượng đỉnh Thiên niên kỷ (tháng 9-2000), các nhà lãnh đạo đã thông qua các Mục tiêu Phát triển Thiên niên kỷ nhằm xóa bỏ đói nghèo, thúc đẩy giáo dục, bình đẳng giới, giảm tỷ lệ tử vong trẻ em, cải thiện sức khỏe bà mẹ, phòng chống HIV/AIDS và các bệnh truyền nhiễm khác, bảo đảm bền vững về môi trường và tăng cường quan hệ đối tác phát triển.
Với việc lãnh đạo các nước thông qua Chương trình nghị sự 2030 vì sự phát triển bền vững và các Mục tiêu Phát triển bền vững (SDGs) vào tháng 9-2015, cộng đồng quốc tế đã đề ra một khuôn khổ hợp tác phát triển cho đến năm 2030 (thay cho các Mục tiêu Phát triển Thiên niên kỷ) có tính bao trùm và toàn diện hơn, lấy phát triển bền vững là định hướng xuyên suốt gồm ba trụ cột kinh tế, xã hội và môi trường.
Trong lĩnh vực bảo đảm, thúc đẩy quyền con người, thông qua các nỗ lực của LHQ, các quốc gia đã xây dựng và ký kết nhiều điều ước quốc tế quan trọng nhằm xây dựng một thế giới an toàn hơn và công bằng hơn cho tất cả mọi người. Năm 1948, ĐHĐ LHQ thông qua Tuyên ngôn Nhân quyền, đưa ra những quyền và tự do cơ bản của con người. Văn kiện này làm cơ sở cho việc ra đời hơn 80 công ước và tuyên bố quốc tế về quyền con người, trong đó Công ước về quyền kinh tế, xã hội và văn hóa và Công ước về quyền dân sự và chính trị.
Trong lĩnh vực tăng cường luật pháp quốc tế, LHQ đã có những đóng góp to lớn trong việc pháp điển hóa và phát triển luật pháp quốc tế, đưa ra khuyến nghị định hướng cho các chủ đề của luật pháp quốc tế và xây dựng chuẩn mực cho các lĩnh vực chuyên môn khác nhau. Hơn 500 điều ước quốc tế đa phương quan trọng trong nhiều lĩnh vực đã được ký kết, tạo khuôn khổ chung cho việc duy trì hòa bình và an ninh quốc tế, thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội.
Tổng Thư ký LHQ Kofi Annan nhận Giải Nobel Hòa bình tại Na Uy, ngày 10-12-2001. (Ảnh: UN.ORG)
Đáng chú ý, từ khi thành lập đến nay, LHQ và các quỹ, chương trình, cơ quan, cá nhân của tổ chức này... đã sở hữu 12 Giải thưởng Nobel Hòa bình. Mới đây, nhờ nỗ lực chống lại nạn đói, góp phần cải thiện điều kiện hòa bình tại các khu vực chịu ảnh hưởng của xung đột và hoạt động như một động lực thúc đẩy các nỗ lực ngăn chặn việc sử dụng nạn đói làm vũ khí chiến tranh và xung đột. Lực lượng gìn giữ hòa bình của LHQ đã được trao Giải thưởng Nobel Hòa bình năm 1988. Sau đó, Giải thưởng Nobel Hòa bình năm 2001 đã tôn vinh LHQ và Tổng Thư ký Kofi Annan. Chương trình Lương thực thế giới (WFP) đã trở thành chủ nhân của Giải thưởng Nobel Hòa bình năm 2020.
Từ tro tàn của chiến tranh, sau 75 năm, thế giới đã không phải chứng kiến thêm một cuộc chiến tranh thế giới mới. Hòa bình, hợp tác hữu nghị được vun đắp; đói nghèo, bệnh tật được đẩy lùi; cuộc sống của nhân loại được đổi thay.
Những thành quả to lớn đó không thể có được nếu không dựa trên những nguyên tắc cơ bản của Hiến chương Liên hợp quốc, không thể đạt được nếu không có Liên hợp quốc - “trung tâm điều phối hành động chung của các quốc gia”.
Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc
Cải tổ bộ máy của Liên hợp quốc
Trong quá trình hình thành và phát triển của LHQ, việc cải tổ LHQ một cách toàn diện và có hệ thống, phù hợp với tình hình mới là một yêu cầu cấp thiết khách quan. Cho đến nay, các thành viên đều nhất trí rằng LHQ cần được cải tổ nhằm tăng cường vai trò, hiệu quả và dân chủ hóa.
Phần lớn các nước, nhất là các nước đang phát triển, muốn cải tổ để cân bằng hơn quyền lực của các cơ quan chính của LHQ, qua đó có sự cân bằng hơn trong việc xác định ưu tiên giữa các mục tiêu của LHQ. Các nội dung cụ thể là: làm sống động vai trò của ĐHĐ, cải tổ hoạt động của Ủy ban Kinh tế - Xã hội, cải tổ Hội đồng Bảo an (HĐBA).
Cải tổ HĐBA là vấn đề phức tạp nhất, được thảo luận nhiều nhất nhưng đến nay đạt ít kết quả nhất. Các nước đã thống nhất cần cải tổ HĐBA để tăng tính dân chủ, tính đại diện, thể hiện tương quan lực lượng hiện tại, song còn nhiều khác biệt về hai vấn đề cốt lõi là mở rộng thành viên thường trực và quyền phủ quyết.
Trong khi đó, mục tiêu của cải tổ Ban Thư ký, phương thức làm việc của LHQ là khắc phục tình trạng quan liêu, cồng kềnh, kém hiệu quả, tham nhũng... trong hoạt động của LHQ. Báo cáo tháng 11-2006 (Delivering as one) của Nhóm tư vấn cấp cao của TTK về cải tổ hệ thống LHQ đã được nhiều nước ủng hộ. Từ năm 2005, Chile, Nam Phi, Thụy Điển và Thái Lan đã triển khai Sáng kiến 4 nước (4NI) về tăng cường năng lực quản lý của LHQ, đặc biệt là Ban Thư ký.
“Tái định vị hệ thống phát triển LHQ” là sáng kiến của TTK đưa ra và được các nước đồng thuận thông qua tại ĐHĐ LHQ (năm 2018) nhằm cải tổ Hệ thống phát triển LHQ, tăng cường năng lực của LHQ nhằm hỗ trợ các nước thành viên trong các hoạt động phát triển, đặc biệt là thực hiện SDGs, trong đó có việc tăng cường vai trò của hệ thống điều phối viên thường trú LHQ tại các nước và cải tổ cách tiếp cận khu vực.
Sau 75 năm tồn tại và phát triển, LHQ đã trải qua nhiều thăng trầm của lịch sử, dù còn khiếm khuyết nhưng thành tựu của LHQ là nổi bật. LHQ ngày càng chứng tỏ là một tổ chức không thể thiếu trong nền chính trị thế giới. Sự lớn mạnh của LHQ chính là do mục tiêu đúng đắn của tổ chức này phù hợp với nguyện vọng hòa bình, độc lập, phát triển và tiến bộ xã hội của các dân tộc.
Ngày 21-9-2020, tại New York, ĐHĐ LHQ tổ chức cuộc họp cấp cao kỷ niệm
75 năm ngày thành lập. (Ảnh: UN.ORG)
Ngày 20-9-1977, Việt Nam chính thức tham gia LHQ, trở thành thành viên thứ 149 của tổ chức đa phương lớn nhất thế giới. Sự kiện này mở ra một thời kỳ mới cho ngoại giao đa phương Việt Nam, với những đóng góp quan trọng vào thành công của công cuộc đổi mới, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, góp phần nâng cao vị thế, hình ảnh củaViệt Nam trên trường quốc tế.
Việt Nam đã chủ động đóng góp tích cực và ngày càng thực chất đối với hoạt động của LHQ, trong đó có đề cao vai trò của LHQ và chủ nghĩa đa phương, thúc đẩy tôn trọng Hiến chương LHQ, luật pháp quốc tế, quan hệ bình đẳng, hợp tác phát triển giữa các quốc gia và quyền tự quyết của các dân tộc, phản đối hành động áp bức, xâm lược, cấm vận đơn phương trong quan hệ quốc tế; tham gia đóng góp vào quá trình thảo luận, thông qua nhiều nghị quyết, tuyên bố quan trọng của LHQ về hợp tác phát triển, giải trừ quân bị, chống phổ biến vũ khí hủy diệt hàng loạt, chống khủng bố, bảo đảm quyền con người.
(Ảnh: UN.ORG)
Với chính sách đối ngoại độc lập, tự chủ, đa phương hóa, đa dạng hóa, là đối tác tin cậy và thành viên tích cực, có trách nhiệm của cộng đồng quốc tế, Việt Nam luôn coi trọng và mong muốn phát huy quan hệ hợp tác toàn diện với Liên hợp quốc, góp phần xây dựng một thể chế đa phương toàn cầu công bằng, minh bạch và hiệu quả.
Tổng Bí thư, Chủ tịch nước Nguyễn Phú Trọng
Việt Nam được LHQ và cộng đồng quốc tế đánh giá là một điển hình thành công trong việc thực hiện các Mục tiêu Phát triển Thiên niên kỷ và là một quốc gia quyết tâm và nghiêm túc thực hiện Chương trình nghị sự 2030 về phát triển bền vững và Thỏa thuận Paris về biến đổi khí hậu. Việt Nam cũng tích cực thúc đẩy các sáng kiến cải tổ LHQ, đặc biệt được đánh giá là một trong những quốc gia đi đầu triển khai sáng kiến “Thống nhất hành động” của LHQ nhằm tăng hiệu quả hoạt động của LHQ ở cấp độ quốc gia. Với những đóng góp của mình, Việt Nam đã được tín nhiệm bầu vào nhiều vị trí, cơ quan quan trọng của LHQ và để lại nhiều dấu ấn tại các cơ quan như tại HĐBA LHQ, Hội đồng Nhân quyền LHQ, Hội đồng Kinh tế - Xã hội.
Trong thời gian đại dịch Covid-19 bùng phát, các tổ chức LHQ tại Việt Nam, đặc biệt là WHO, đã hỗ trợ Việt Nam ứng phó dịch bệnh. Các tổ chức của LHQ cũng đưa ra hướng dẫn phòng chống Covid-19 cho trẻ em, người lao động và toàn xã hội, sau đó có hai báo cáo tổng hợp đánh giá tác động của Covid-19 tại Việt Nam và khuyến nghị biện pháp ứng phó. Mặt khác, Việt Nam cũng phối hợp tốt với LHQ trong cuộc chiến chống đại dịch Covid-19, trong đó có đóng góp 50.000 USD cho Quỹ ứng phó Covid-19 của WHO.
Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc gặp Tổng Thư ký LHQ Antonio Guterre tại trụ sở LHQ, ngày 27-9-2018. (Ảnh: UN.ORG)
Việt Nam đã được bầu là Ủy viên không thường trực HĐBA LHQ (nhiệm kỳ 2020-2021) với với số phiếu cao kỷ lục (192/193 phiếu ủng hộ). Đây là lần thứ hai Việt Nam được đảm nhận cương vị này. Trước đó, Việt Nam đã hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ làm Ủy viên không thường trực HĐBA LHQ nhiệm kỳ 2008-2009.
Đoàn Việt Nam vui mừng sau khi kết quả bỏ phiếu cho thấy, Việt Nam được bầu chọn là Ủy viên không thường trực HĐBA LHQ nhiệm kỳ 2020-2021, tại New York, Mỹ ngày 7-6-2019. (Ảnh: TTXVN)
Nhân viên y tế của Việt Nam tới thủ đô Juba để tham gia Phái bộ gìn giữ hòa bình LHQ tại Nam Sudan (UNMISS), ngày 2-10-2018. (Ảnh: UN.ORG)
Trên cương vị này, Việt Nam không ngừng phát huy vai trò, chủ động và tích cực tham gia đóng góp vào công việc chung của HĐBA, trên tinh thần độc lập, tự chủ, tích cực, trách nhiệm và cân bằng; đóng góp thực chất vào quá trình thương lượng, tìm giải pháp, đáp ứng quan tâm chung của cộng đồng quốc tế; thúc đẩy quan hệ song phương với các nước thành viên HĐBA và phát huy “vai trò kép” Ủy viên không thường trực HĐBA LHQ và Chủ tịch ASEAN 2020. Việt Nam đã phối hợp tổ chức thành công Phiên họp về quan hệ hợp tác ASEAN - LHQ lần đầu tiên trong lịch sử tại HĐBA.
Hợp tác giữa Việt Nam và LHQ có ý nghĩa to lớn từ giai đoạn tái thiết đất nước sau chiến tranh cho đến thời kỳ phá thế bao vây cấm vận và từng bước hội nhập quốc tế ngày càng sâu rộng. Hợp tác Việt Nam - LHQ đạt kết quả tốt đẹp và tích cực, vừa đáp ứng được yêu cầu, lợi ích của Việt Nam trong từng giai đoạn, vừa góp phần tăng cường vai trò, tiếng nói và dấu ấn của Việt Nam tại LHQ. Những kết quả này sẽ tạo điều kiện thuận lợi cho những nỗ lực chung của Việt Nam và LHQ trong việc khắc phục những mặt còn tồn tại, mở rộng và nâng cao hơn nữa hiệu quả hợp tác hai bên, hỗ trợ tích cực cho công cuộc phát triển, hội nhập quốc tế của Việt Nam và góp phần nâng cao vai trò của LHQ trong thời kỳ mới.
Trên cương vị Ủy viên không Thường trực Hội đồng Bảo an Liên Hợp quốc nhiệm kỳ 2020-2021, Chủ tịch ASEAN 2020, Chủ tịch Đại hội đồng Liên Nghị viện ASEAN lần thứ 41, Việt Nam cam kết ưu tiên thúc đẩy các sáng kiến liên quan tới phụ nữ và trẻ em gái tại các cơ chế quan trọng này và sẵn sàng hợp tác với các quốc gia nhằm hướng tới một xã hội thực sự bình đẳng và một thế giới hòa bình bền vững.