80 năm ngành hải quan - từ mùa thu lịch sử 1945 đến tầm nhìn hải quan số 2030

Những bước tiến của nền hải quan cách mạng

Từ mùa thu lịch sử năm 1945, ngành hải quan đã có mặt như một lực lượng quản lý Nhà nước đặc biệt, gắn liền với chủ quyền, độc lập dân tộc và an ninh kinh tế.

Chỉ ít ngày sau khi Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc Tuyên ngôn Độc lập tại Quảng trường Ba Đình, khai sinh nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, ngày 10/9/1945, Bộ trưởng Nội vụ Võ Nguyên Giáp thừa ủy quyền của Chủ tịch Chính phủ lâm thời ký Sắc lệnh số 27-SL thành lập “Sở Thuế quan và thuế gián thu” - tiền thân của Hải quan Việt Nam ngày nay, với mục đích thiết lập chủ quyền thuế quan của nước Việt Nam độc lập, bảo đảm việc kiểm soát hàng hóa xuất nhập khẩu và duy trì nguồn ngân sách từ hoạt động này.

Bản mộc Sắc lệnh số 27/SL thành lập Sở Thuế quan và thuế gián thu.

Đây là một trong những ngành quản lý nhà nước đầu tiên được thiết lập sau Cách mạng Tháng Tám, thể hiện tầm nhìn chiến lược của Chính phủ lâm thời về vai trò kinh tế-tài chính trong bảo vệ nền độc lập vừa giành được.

Trong khói lửa kháng chiến, lực lượng hải quan non trẻ vẫn kiên cường thực hiện nhiệm vụ kiểm soát hàng hóa, thu thuế, đấu tranh chống buôn lậu, bảo vệ các tuyến biên giới kinh tế. Dù thiết chế còn đơn sơ, điều kiện hoạt động khó khăn, nhưng tinh thần cách mạng và ý chí bảo vệ nền tài chính quốc gia đã đặt nền móng vững chắc cho một ngành hải quan độc lập, tự chủ, từng bước trưởng thành cùng đất nước.

Sau Chiến thắng Điện Biên Phủ năm 1954, hệ thống hải quan tiếp tục được củng cố và mở rộng tại miền bắc, thực hiện hiệu quả công tác kiểm tra, giám sát xuất nhập khẩu, bảo đảm nguồn thu cho ngân sách trong công cuộc khôi phục và xây dựng xã hội chủ nghĩa.

Giai đoạn 1954-1975, nhiệm vụ của ngành hải quan tập trung vào quản lý, theo dõi thanh lý các hợp đồng, phát hiện sai sót, tổn thất hàng hóa xuất nhập khẩu, thu thuế hàng hóa xuất nhập khẩu phi mậu dịch, tiếp nhận viện trợ và chống buôn lậu qua biên giới.

Hang đá nơi sơ tán của chiến sĩ Hải quan Quảng Ninh trong chiến tranh phá hoại của đế quốc Mỹ (giai đoạn 1965-1972).

Sau ngày đất nước thống nhất, ngành hải quan nhanh chóng tổ chức lại lực lượng trên phạm vi cả nước, đóng vai trò quan trọng trong quá trình thống nhất kinh tế, quản lý biên giới và thị trường. Việc thống nhất quản lý theo ngành dọc đã mở ra những ưu thế mới cho việc tăng cường hiệu quả của công tác hải quan.

Từ giữa những năm 1980, khi đất nước bước vào công cuộc đổi mới, Hải quan Việt Nam đã tiên phong trong cải cách hành chính, hiện đại hóa quản lý. Từ một cơ quan chủ yếu thực hiện chức năng kiểm soát truyền thống, Hải quan Việt Nam chuyển mình sang mô hình hiện đại, ứng dụng công nghệ và hội nhập quốc tế.

Hải quan Việt Nam diễu hành tại Lễ kỷ niệm Quốc khánh nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam năm 2000.

Đặc biệt, khi Việt Nam gia nhập Tổ chức Thương mại thế giới (WTO) vào năm 2007, ngành hải quan đã nhanh chóng thích nghi với các tiêu chuẩn toàn cầu, trở thành cầu nối quan trọng trong chuỗi cung ứng quốc tế.

Từ một lực lượng quản lý biên giới kinh tế giản đơn, Hải quan Việt Nam đã trưởng thành vượt bậc, trở thành một nhân tố không thể thiếu trong sự phát triển kinh tế và hội nhập của đất nước. Việc ứng dụng công nghệ thông tin, triển khai hải quan điện tử, kết nối Cơ chế một cửa quốc gia và Cơ chế một cửa ASEAN đánh dấu bước chuyển mình mạnh mẽ, giúp rút ngắn thời gian thông quan, giảm chi phí cho doanh nghiệp, tăng hiệu quả quản lý và thu thuế.

Hải quan Việt Nam cũng là một trong những lực lượng đầu tiên thực hiện đầy đủ các cam kết hội nhập quốc tế về thương mại, hải quan, đóng vai trò quan trọng trong việc khẳng định vị thế Việt Nam trên các diễn đàn quốc tế như WTO, ASEAN, APEC, WCO...

Kiểm tra thực hiện Hệ thống thông quan tự động và Cơ chế một cửa quốc gia VNACCS/VCIS tại Chi cục Hải quan cảng Hải Phòng khu vực II, ngày 22/4/2014.

Trong suốt các giai đoạn phát triển của đất nước, từ kháng chiến, kiến thiết hòa bình, đến đổi mới, ngành hải quan luôn hiện diện trên tuyến đầu của quản lý kinh tế, biên giới quốc gia. Đặc biệt, trong thời kỳ đổi mới, Hải quan Việt Nam là một trong những đơn vị đi đầu trong hiện đại hóa quản lý hành chính. Từ những trạm kiểm tra thủ công, đến nay, hệ thống VNACCS/VCIS, cơ chế một cửa quốc gia, một cửa ASEAN đã thay đổi toàn diện phương thức hoạt động.

Đánh giá về ý nghĩa của sự ra đời ngành hải quan, Ủy viên Trung ương Đảng, Bộ trưởng Tài chính Nguyễn Văn Thắng khẳng định: Suốt 80 năm qua, Hải quan Việt Nam đã trưởng thành, phát triển, trở thành lực lượng nòng cốt “gác cửa” nền kinh tế quốc gia. Từ đơn vị tiền thân là Sở Thuế quan và Thuế gián thu theo Sắc lệnh của Chủ tịch Hồ Chí Minh ngày 10/9/1945, đến nay ngành hải quan đã có bước phát triển vượt bậc, ghi dấu nhiều thành tựu quan trọng.

Bộ trưởng nhấn mạnh một số kết quả nổi bật: Hải quan tiên phong trong cải cách, hiện đại hóa, đi đầu ứng dụng hải quan điện tử, kết nối Cơ chế một cửa quốc gia, ASEAN và đang tiến tới Hải quan số, Hải quan thông minh; luôn nằm trong nhóm dẫn đầu về cải cách hành chính với hơn 99% thủ tục hải quan thực hiện điện tử; đóng góp ổn định cho ngân sách nhà nước, năm 2024 đạt hơn 427 nghìn tỷ đồng, chiếm hơn 21% tổng thu ngân sách nhà nước; đồng thời chủ động, quyết liệt trong đấu tranh phòng, chống buôn lậu, gian lận thương mại, tội phạm xuyên quốc gia, hợp tác hiệu quả với nhiều đối tác quốc tế.

Đồng chí Nguyễn Văn Thọ, Bí thư Đảng ủy cơ quan Cục Hải quan, Cục trưởng Hải quan nhấn mạnh: “Hải quan Việt Nam ra đời ngay sau khi nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa được thành lập, đã trở thành một phần không thể thiếu trong hành trình xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Trong 80 năm qua, dưới sự lãnh đạo, chỉ đạo sáng suốt của Đảng, Nhà nước, Chính phủ, đặc biệt của lãnh đạo Bộ Tài chính và sự ủng hộ, hỗ trợ của các ban, bộ, ngành, UBND các tỉnh, thành phố, các tổ chức quốc tế, cơ quan báo chí, sự đồng hành của người dân, doanh nghiệp, với tinh thần đoàn kết và quyết tâm cao của các thế hệ lãnh đạo, công chức hải quan, ngành hải quan đã vượt qua mọi khó khăn, thách thức, từ những ngày đầu gian khó đến thời kỳ hội nhập và hiện đại hóa”.

Kiên định sứ mệnh “Bảo vệ lợi ích chủ quyền quốc gia”

Lực lượng kiểm soát hải quan trên biển.

Trong suốt 80 năm qua, ngành hải quan đã và đang thực hiện đồng thời các nhiệm vụ chiến lược gồm bảo vệ an ninh, tăng thu cho ngân sách nhà nước và tạo thuận lợi thương mại.

Là cơ quan trực tiếp giám sát luồng hàng hóa xuất nhập khẩu, ngành hải quan đóng góp hàng trăm nghìn tỷ đồng vào ngân sách mỗi năm - đặc biệt là trong những giai đoạn then chốt như khủng hoảng kinh tế toàn cầu hay đại dịch Covid-19.

Trên tuyến đầu kinh tế quốc gia, Hải quan Việt Nam đã và đang đảm nhiệm vai trò trọng yếu trong việc thu ngân sách. Quản lý thuế xuất nhập khẩu, chống gian lận thương mại, phát hiện và ngăn chặn các thủ đoạn trốn thuế tinh vi… đã và đang là “mặt trận nóng” mà ngành hải quan luôn kiên trì bám sát.

Không chỉ làm nhiệm vụ quản lý, lực lượng hải quan còn là “lá chắn” bảo vệ an ninh kinh tế, quốc phòng trên các tuyến biên giới, cửa khẩu. Công tác phòng, chống buôn lậu, ma túy, hàng cấm, hàng giả… được triển khai đồng bộ, phối hợp chặt chẽ với công an, biên phòng, kiểm soát thị trường, góp phần giữ vững an ninh kinh tế, bảo vệ chủ quyền quốc gia và ổn định xã hội.

Cán bộ hải quan thực hiện kiểm tra hồ sơ thông quan hàng hóa.

Đặc biệt, trong môi trường hội nhập sâu rộng, ngành hải quan đã trở thành một điểm tựa tin cậy cho cộng đồng doanh nghiệp. Từ những cải tiến trong thủ tục, minh bạch hóa quy trình thông quan, đến hỗ trợ, đồng hành với doanh nghiệp trong chấp hành pháp luật, ngành hải quan ngày càng thể hiện rõ vai trò của mình khi đồng hành cùng doanh nghiệp.

“Trong bối cảnh cải cách và chuyển đổi số, ngành hải quan đã và đang thích nghi mạnh mẽ, khẳng định bản lĩnh và tinh thần trách nhiệm trước những thay đổi lớn. Những nỗ lực tạo thuận lợi thương mại không ngừng nghỉ, thúc đẩy thông quan hàng hóa xuất nhập khẩu với kim ngạch tăng trưởng nhanh chóng; bảo đảm nguồn thu ổn định cho ngân sách nhà nước; quyết liệt chống buôn lậu, gian lận thương mại; tích cực hội nhập, hợp tác song phương, đa phương và ứng dụng công nghệ tiên tiến đã khẳng định vị thế, đóng góp quan trọng của ngành hải quan trong sự phát triển kinh tế-xã hội đất nước, bảo vệ an ninh, chủ quyền quốc gia”, Cục trưởng Nguyễn Văn Thọ nhấn mạnh.

Thực hiện chủ trương sắp xếp tổ chức bộ máy của Trung ương, Tổng cục Hải quan đã khẩn trương, quyết tâm triển khai thực hiện theo đúng chủ trương, hướng dẫn, chỉ đạo của Ban Chỉ đạo tổng kết Nghị quyết 18 của Chính phủ, của Bộ Tài chính. Căn cứ báo cáo, đề nghị của Tổng cục Hải quan, Bộ Tài chính ban hành Quyết định số 382/QĐ-BTC ngày 26/2/2025 quy định chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn và cơ cấu tổ chức của Cục Hải quan thuộc Bộ Tài chính, có hiệu lực thi hành kể từ ngày 1/3/2025.

Cục Hải quan được tổ chức và hoạt động theo 3 cấp: Cục Hải quan; Chi cục Hải quan khu vực; Hải quan cửa khẩu/ngoài cửa khẩu (là tổ chức cấp Đội). Cục Hải quan kế thừa chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn của Tổng cục Hải quan trước đây. Sau khi sắp xếp, tổ chức lại Tổng cục Hải quan thành Cục Hải quan giảm 485/902 đầu mối, tương ứng 53,77%.

Việc sắp xếp, kiện toàn các tổ chức, đơn vị của Tổng cục Hải quan nhằm đáp ứng yêu cầu quản lý nhà nước về hải quan, phòng, chống buôn lậu, gian lận thương mại trên tuyến biên giới; đồng thời, đáp ứng kịp thời yêu cầu quản lý tập trung, hệ thống thông quan điện tử và đáp ứng yêu cầu các quy trình, nghiệp vụ theo từng giai đoạn.

“Theo dòng chảy của lịch sử, tổ chức bộ máy của ngành hải quan đã có nhiều thay đổi theo yêu cầu phát triển của đất nước. Dù ở bất kỳ giai đoạn nào, Hải quan Việt Nam luôn luôn kiên định với sứ mệnh bảo vệ lợi ích chủ quyền quốc gia”, Cục trưởng Nguyễn Văn Thọ nhấn mạnh.

Với vai trò là “người gác cửa nền kinh tế”, trải qua gần 80 năm xây dựng và phát triển, Hải quan Việt Nam đã khẳng định vai trò, vị trí quan trọng trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, đặc biệt trong giai đoạn đất nước đổi mới, mở cửa và hội nhập quốc tế.

Lực lượng hải quan tuần tra kiểm soát tuyến biên giới.

Bước vào kỷ nguyên vươn mình của dân tộc, Hải quan Việt Nam đặt mục tiêu đến năm 2030 sẽ trở thành lực lượng hải quan chính quy, hiện đại, ngang tầm hải quan các nước phát triển trên thế giới.

Cụ thể, trong Chiến lược phát triển Hải quan đến năm 2030 xác định: Xây dựng Hải quan Việt Nam chính quy, hiện đại, ngang tầm hải quan các nước phát triển trên thế giới, dẫn đầu trong thực hiện Chính phủ số, với mô hình Hải quan thông minh. Nâng cao chất lượng phục vụ người dân, doanh nghiệp trong thực hiện thủ tục hải quan, quản lý hải quan và thu thuế hiệu quả, tạo thuận lợi cho hoạt động thương mại, du lịch và vận tải hợp pháp qua biên giới, tạo môi trường xuất nhập khẩu minh bạch, công bằng, góp phần nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia, bảo đảm an ninh, an toàn xã hội và bảo vệ lợi ích, chủ quyền quốc gia.

“Hành trình 80 năm không chỉ là niềm tự hào mà còn là động lực để ngành hải quan tiếp tục đổi mới, phát triển. Bước vào kỷ nguyên vươn mình của dân tộc, với những cơ hội và thách thức đan xen, đòi hỏi ngành hải quan phải tiếp tục kế thừa, phát huy truyền thống tốt đẹp, đồng thời chuyển mình mạnh mẽ, nâng cao năng lực quản lý và thích nghi nhanh với xu thế mới”, Cục trưởng Nguyễn Văn Thọ nhấn mạnh.

Lãnh đạo Cục Hải quan nêu rõ, bước vào giai đoạn phát triển mới, ngành hải quan xác định 7 nhiệm vụ trọng tâm, coi đây là “trụ cột hành động” để hiện thực hóa Chiến lược phát triển hải quan đến năm 2030.

Thứ nhất, tiếp tục xây dựng, hoàn thiện hệ thống pháp luật về hải quan theo hướng đồng bộ, hiện đại, phù hợp với thông lệ quốc tế, giúp tháo gỡ vướng mắc, đẩy mạnh cải cách thủ tục hành chính, lấy doanh nghiệp và người dân làm trung tâm phục vụ.

Thứ hai, đẩy mạnh cải cách, hiện đại hóa, chuyển đổi số toàn diện, quyết tâm xây dựng mô hình hải quan số, hải quan thông minh, ứng dụng trí tuệ nhân tạo, dữ liệu lớn và phân luồng tự động để nâng cao hiệu quả quản lý, giám sát.

Thứ ba, tăng cường hiệu lực quản lý nhà nước về hải quan gắn với bảo đảm an ninh kinh tế, chủ quyền quốc gia, siết chặt kiểm soát hàng hóa xuất nhập khẩu, kiên quyết phòng, chống buôn lậu, gian lận thương mại, hàng giả, ma túy và tội phạm xuyên biên giới.

Thứ tư, tạo thuận lợi thương mại, cải thiện môi trường đầu tư, đồng hành cùng doanh nghiệp, thực hiện đầy đủ các cam kết quốc tế, triển khai hiệu quả Cơ chế một cửa quốc gia, một cửa ASEAN, rút ngắn thời gian thông quan, giảm chi phí tuân thủ.

Thứ năm, phát triển nguồn thu bền vững cho ngân sách nhà nước, tập trung đổi mới công tác quản lý thuế, thúc đẩy thu thuế điện tử, tăng cường thanh tra, kiểm tra sau thông quan, bảo đảm thu đúng, thu đủ và minh bạch.

Thứ sáu, xây dựng đội ngũ công chức hải quan “vừa hồng, vừa chuyên”: Đủ về số lượng, mạnh về chất lượng, bản lĩnh, trí tuệ, kỷ cương, trách nhiệm, liêm chính và chuyên nghiệp, làm chủ công nghệ hiện đại, đáp ứng yêu cầu hội nhập sâu rộng và chuyển đổi số toàn diện.

Thứ bảy, đẩy mạnh hợp tác và hội nhập quốc tế, tiếp tục tăng cường phối hợp với các đối tác khu vực và toàn cầu, nâng cao hiệu quả hợp tác song phương, đa phương, qua đó khẳng định vai trò, vị thế của Hải quan Việt Nam trên trường quốc tế.

Tám mươi năm - một chặng đường đủ dài để khẳng định bản lĩnh, vai trò và vị thế của Hải quan Việt Nam trong dòng chảy lịch sử cách mạng và phát triển đất nước. Những đóng góp thầm lặng nhưng bền bỉ của các thế hệ cán bộ, công chức ngành hải quan đã góp phần bảo vệ nền kinh tế quốc gia, giữ gìn chủ quyền lãnh thổ, thúc đẩy hội nhập và nâng cao uy tín quốc gia.

Nhân dịp kỷ niệm 80 năm Ngày truyền thống Hải quan Việt Nam (10/9/1945-10/9/2025), Bộ trưởng Tài chính Nguyễn Văn Thắng ghi nhận tinh thần đoàn kết, nỗ lực vượt mọi khó khăn của các thế hệ cán bộ, công chức, viên chức và người lao động ngành hải quan để hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ.

Bộ trưởng Tài chính Nguyễn Văn Thắng thừa ủy quyền Chủ tịch nước trao Huân chương Chiến công hạng Nhất tặng Cục Hải quan.

“Trải qua 80 năm xây dựng, phát triển và trưởng thành, những thành tựu nổi bật trong công tác quản lý hải quan, chống buôn lậu, gian lận thương mại và hiện đại hóa hệ thống hải quan đã khẳng định vai trò quan trọng của ngành trong sự nghiệp phát triển kinh tế-xã hội đất nước”, Bộ trưởng khẳng định, đồng thời mong muốn ngành hải quan tiếp tục phát huy tinh thần đoàn kết, sáng tạo, nâng cao hiệu quả công việc, xứng đáng vị trí quan trọng trong bảo vệ chủ quyền kinh tế quốc gia.

Đặc biệt, trong bối cảnh hội nhập kinh tế toàn cầu ngày càng sâu rộng cùng sự phát triển nhanh chóng của công nghệ, yêu cầu ngày càng cao về tạo thuận lợi thương mại đến những biến động phức tạp của kinh tế thế giới đòi hỏi ngành hải quan phải tiếp tục đổi mới mạnh mẽ, nâng cao năng lực quản lý và thích ứng nhanh với xu thế mới.

Trong 80 năm đồng hành cùng đất nước, Hải quan Việt Nam tiếp tục vững bước tiến vào tương lai, mang theo hành trang của truyền thống vẻ vang, một đội ngũ cán bộ bản lĩnh, tâm huyết, cùng một tầm nhìn chiến lược hiện đại phù hợp với yêu cầu phát triển đất nước trong kỷ nguyên mới. Đó cũng là một phần quan trọng trong bức tranh lớn về vị thế, cơ đồ Việt Nam - thành quả của 80 năm dựng nước, giữ nước và vươn ra thế giới.

TRUNG HƯNG