AI và tin giả: Cuộc chạy đua giữa công nghệ và sự thật

Theo Diễn đàn Kinh tế Thế giới (WEF), tin giả và thông tin sai lệch đang là một trong những rủi ro toàn cầu lớn nhất năm 2025. Sự phát triển của AI, đặc biệt là AI tạo sinh - công nghệ có khả năng tự động tạo văn bản, hình ảnh, âm thanh hay video giống thật, khiến việc sản xuất và lan truyền nội dung giả mạo trở nên nhanh hơn, rẻ hơn và thuyết phục hơn. Các sản phẩm deepfake, gồm video hoặc âm thanh giả do AI tạo để mô phỏng người thật, ngày càng tinh vi và có thể dễ dàng đánh lừa người xem.

AI tạo tin giả vượt xa khả năng kiểm soát

Ông Lê Công Thành, Chủ tịch Công ty cổ phần Công nghệ Chọn lọc Thông tin cho rằng, tốc độ tạo ra tin giả bằng trí tuệ nhân tạo đang vượt xa khả năng ngăn chặn. Theo ông, các mô hình AI hiện nay xử lý hình ảnh, âm thanh và văn bản với chất lượng ngày càng cao, thậm chí vượt khả năng nhận biết tự nhiên của con người. Khi ba yếu tố hình, tiếng và chữ được kết hợp, AI gần như có thể tạo ra mọi loại thông tin trên không gian mạng.

Ông Thành nhận định, AI tạo sinh đang sản xuất nội dung theo cách “siêu thực”, khiến người dùng khó phân biệt thật - giả. “Mắt thấy tai nghe không còn là căn cứ tin cậy. AI càng phát triển thì khả năng phát hiện của con người càng giảm”.

Dù đã xuất hiện một số công cụ hỗ trợ nhận diện, chính AI cũng liên tục nâng cấp, tạo ra thế lưỡng nan: công nghệ càng mạnh, việc phát hiện càng khó chính xác. Vì vậy, theo ông Thành, con người buộc phải dựa vào trực giác, tư duy phản biện và tri thức của chính mình để nhận diện thông tin giả. 3 kỹ năng này không tự có, đòi hỏi rèn luyện và tích lũy tri thức lâu dài. Bài toán làm chủ AI hiện là thách thức toàn cầu, trong đó tác động tiêu cực liên quan đến việc tạo ra tin giả chiếm tới “khoảng 80%”.

Trả lời câu hỏi về rào cản lớn nhất khi ứng dụng AI vào kiểm chứng thông tin, ông Thành cho biết, các mô hình hiện đại đều được tích hợp khả năng suy luận, tự kiểm tra và đối chiếu thông tin qua nguồn dữ liệu trên Internet. Công nghệ “AI biết suy luận” và các mô hình tác nhân tự chủ giúp nâng cao chất lượng kiểm chứng. Tuy nhiên, để một quốc gia như Việt Nam tự phát triển các công cụ tương đương là thách thức rất lớn do cần nguồn dữ liệu khổng lồ, chi phí đầu tư cao và năng lực kỹ thuật đủ mạnh. Nói cách khác, khả năng kiểm chứng mạnh nhất hiện vẫn nằm ở các nền tảng AI hàng đầu thế giới, không phải những tổ chức nhỏ lẻ hay cá nhân có thể tự xây dựng.

Về bài toán cân bằng giữa chống tin giả và bảo đảm quyền riêng tư, tự do ngôn luận, ông Thành đánh giá, đây là vấn đề mà thế giới vẫn chưa tìm được lời giải. Thời kỳ mạng xã hội từng đối diện với làn sóng tin giả do con người cố ý tạo ra, nhưng ngày nay, tin giả do AI sản xuất với tốc độ và độ chân thực vượt xa trước đây. Công nghệ tạo ra các nội dung “thật hơn cả thật”, đẩy xã hội vào tình thế chưa từng trải qua. Trong khi đó, việc bảo vệ dữ liệu cá nhân cũng trở thành một thách thức lớn khi AI có thể tự động thu thập và xử lý thông tin ở quy mô rộng. Theo đó, trước khi nói đến giải pháp hoàn chỉnh, điều quan trọng nhất là xã hội phải nhận thức đầy đủ về các nguy cơ mới do AI tạo ra, bởi công nghệ này đang phát triển quá nhanh và liên tục thay đổi.

Về xu hướng chống tin giả trong vài năm tới, ông Thành dự báo, các công nghệ kiểm chứng sẽ tiếp tục được tích hợp sâu vào những mô hình AI mạnh nhất. Mục tiêu là giảm “ảo giác” - tức giảm sai số, giảm khả năng tự tạo ra thông tin sai lệch. Do đó, người dùng Internet sẽ phải đối mặt với khối lượng tin giả lớn hơn, tinh vi hơn và khó phân biệt hơn.

“Trong bối cảnh đó, con người cần phát triển “trực giác mới” khi tiếp cận thông tin: luôn đặt nghi vấn, yêu cầu bằng chứng nguồn gốc, và mặc định rằng mọi nội dung trực tuyến đều có thể do AI tạo ra. Kỹ năng tư duy này sẽ trở thành nhu cầu thiết yếu để chống tin giả, bởi không thể hoàn toàn phụ thuộc vào giải pháp công nghệ, nhất là khi công nghệ vừa là công cụ tạo tin giả vừa là công cụ chống tin giả”, ông Lê Công Thành nhấn mạnh.

Ông Thành cũng đề cập tình trạng tin giả do AI tạo ra trong đợt mưa lũ miền Trung gần đây, gây khó khăn cho cơ quan chức năng trong cảnh báo và hỗ trợ người dân. Dù hiện tại con người vẫn có thể nhận ra một số dấu hiệu bất hợp lý, ông dự báo, chỉ trong 1-2 năm tới, các nội dung ngụy tạo sẽ đạt độ chân thực rất cao, gần như không thể phân biệt bằng mắt thường. AI hoàn toàn có thể tham gia phát hiện tin giả theo nhiều cách khác nhau, trong đó quan trọng nhất là xác minh nguồn phát hành trước khi tiếp nhận nội dung. Đây là một cuộc chạy đua liên tục giữa công cụ tạo ra và công cụ phòng thủ, tương tự cuộc chiến giữa phần mềm độc hại và phần mềm diệt virus. Công nghệ phòng chống có tiềm năng lớn nhưng hiệu quả thực tế phụ thuộc vào năng lực của các nhà phát triển.

Cẩn trọng chia sẻ thông tin trong thời điểm nhạy cảm

TS. Đặng Văn Cường, giảng viên luật hình sự, Khoa Luật và Lý luận chính trị, Trường Đại học Thủy lợi cho biết, sự phát triển nhanh chóng của trí tuệ nhân tạo khiến việc tạo ra hình ảnh và video giả mạo trở nên dễ dàng hơn bao giờ hết. Nhiều người đam mê công nghệ tận dụng khả năng này để tạo ra những sản phẩm “độc lạ”, thu hút sự chú ý, dẫn tới sự lan truyền của hàng loạt hình ảnh và thông tin về bão lũ không có thật. Những nội dung này gây nhiễu loạn thông tin, ảnh hưởng đến công tác phòng, chống thiên tai và có thể gây hoang mang trong dư luận.

Phân tích sự khác nhau giữa xử phạt hành chính và xử lý hình sự trong các vụ việc tung tin giả, TS. Cường cho hay, người thực hiện hành vi vi phạm pháp luật đều phải chịu trách nhiệm pháp lý tương ứng. Nếu hành vi đủ yếu tố cấu thành tội phạm và gây hậu quả nguy hiểm cho xã hội, người vi phạm sẽ bị truy cứu trách nhiệm hình sự. Ngược lại, nếu hành vi chưa đến mức nghiêm trọng, họ sẽ bị xử phạt hành chính.

Theo Nghị định 15/2020 về xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực bưu chính - viễn thông và tần số vô tuyến điện, hành vi đưa thông tin sai sự thật hoặc đăng tải nội dung bị cấm lên không gian mạng có thể bị phạt từ 5-60 triệu đồng.

TS. Đặng Văn Cường, giảng viên luật hình sự, Khoa Luật và Lý luận chính trị, Trường Đại học Thủy lợi cho biết, sự phát triển nhanh chóng của trí tuệ nhân tạo khiến việc tạo ra hình ảnh và video giả mạo trở nên dễ dàng hơn bao giờ hết (Ảnh minh họa)

Trường hợp tung tin giả nhằm chiếm đoạt tài sản từ 2 triệu đồng trở lên, người vi phạm có thể bị truy cứu về tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản hoặc tội sử dụng mạng máy tính, mạng viễn thông, phương tiện điện tử để chiếm đoạt tài sản theo Điều 290 Bộ luật Hình sự.

Nếu thông tin sai sự thật gây hoang mang trong xã hội, người tung tin có thể bị xử lý về tội lợi dụng quyền tự do dân chủ theo Điều 331 hoặc tội đưa thông tin trái phép trên mạng theo Điều 288. Trong trường hợp mục đích là xúc phạm danh dự, nhân phẩm cá nhân, người thực hiện có thể bị truy cứu về tội vu khống hoặc tội làm nhục người khác theo Điều 155 và Điều 156.

Theo TS. Cường, sự khác nhau căn bản giữa chế tài hành chính và hình sự nằm ở mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi và hậu quả gây ra. Nếu hậu quả chưa nghiêm trọng, người vi phạm chỉ bị xử phạt hành chính. Khi hành vi đáp ứng đầy đủ dấu hiệu cấu thành tội phạm theo Bộ luật Hình sự, cơ quan chức năng sẽ tiến hành xử lý hình sự.

“Việc tung tin bịa đặt, xuyên tạc hoặc chưa được kiểm chứng trên không gian mạng là hành vi vi phạm pháp luật. Người gây thiệt hại còn phải bồi thường theo quy định. Đặc biệt trong các thời điểm nhạy cảm như thiên tai, bão lũ, dịch bệnh, các sự kiện chính trị, nhân sự hay những nội dung liên quan đến bí mật cá nhân và bí mật nhà nước, người dân cần hết sức thận trọng khi tiếp nhận và chia sẻ thông tin”, ông Đặng Văn Cường chia sẻ.

Cũng theo TS. Cường, mạng xã hội cho phép đăng tải thông tin dễ dàng mà không qua kiểm duyệt, nhưng người đăng phải chịu trách nhiệm pháp lý về nội dung mình chia sẻ. Vì vậy, mỗi người cần sử dụng mạng xã hội một cách thông minh và an toàn, tuyệt đối không đăng tải hoặc chia sẻ thông tin bịa đặt, xuyên tạc hay chưa được kiểm chứng. Những hành vi này có thể dẫn tới hậu quả pháp lý nghiêm trọng, từ phạt hành chính đến truy cứu hình sự và mọi sự hối hận sau đó đều không thể khắc phục.

Ông Cường khuyến cáo, người dùng luôn phải kiểm tra nguồn gốc thông tin, chỉ tiếp cận và chia sẻ nội dung đã được xác thực, tránh đăng tải thông tin sai lệch hoặc mang động cơ cá nhân, chính trị gây ảnh hưởng tới cộng đồng. Mọi hành vi vi phạm pháp luật trên không gian mạng đều phải bị xử lý nhằm bảo đảm trật tự, an toàn xã hội và an ninh mạng.

Chung Thủy/VOV.VN