'Ám ảnh chữ' - một góc nhìn về những giá trị vượt không gian và thời gian

Tôi xem đọc sách như bước vào trường học lớn, một kiểu trường ngoài đời không có được... Tôi coi cách người ta bình phẩm văn chương như những bài học nằm lòng. Công việc nghiêm túc và đầy hứng thú này bị gián đoạn hơn mười năm tôi có mặt ở chiến trường”.

Nhà thơ Hữu Thỉnh và cuốn tiểu luận "Ám ảnh chữ".

Đó gần như là lời tâm sự của nhà thơ Hữu Thỉnh trong “Lời mở” của “Ám ảnh chữ” xuất bản mới đây. Đây là cuốn sách thứ ba dạng tiểu luận và phê bình văn học, sau những “Lý do của hy vọng” (2010), “Bến văn và những vòng sóng” (2020) của cùng một tác giả. Theo tôi, đọc sách là một quá trình tự học đầy đam mê, nỗ lực của Hữu Thỉnh, ngoại trừ 10 năm ông ở chiến trường. Trong khoảng thời gian này, ông bận làm một việc còn có ý nghĩa hơn đọc sách là viết sách và làm thơ: “Không có sách, chúng tôi làm ra sách/ Chúng tôi làm thơ ghi lấy cuộc đời mình” (“Đường tới thành phố”).

“Ám ảnh chữ” là một cuốn sách dày dặn, tập hợp gần 50 bài viết về nhiều nhà văn, nhà thơ của nhiều thế hệ khác nhau, từ Tố Hữu, Nguyễn Đình Thi, Chế Lan Viên... đến nay. Do có độ lùi về thời gian nên cách đánh giá một số tác giả cũng có phần đầy đủ hơn, thấu đáo hơn, khách quan hơn và có phần phát hiện hơn.

Hữu Thỉnh coi thơ Tố Hữu là “khát vọng và hạnh phúc của nhân dân”. Về Tố Hữu, Hữu Thỉnh viết: “Một trăm năm, Tố Hữu như một ngọn núi lớn... Ông là sự kết tinh đẹp đẽ của nền thơ cách mạng với những tố chất truyền thống và hiện đại, dân tộc, nhân văn. Tố Hữu đã đi vào lịch sử văn học cách mạng Việt Nam như một tinh hoa văn hóa kết tinh những phẩm chất cao đẹp của dân tộc và thời đại”.

Đánh giá về đóng góp của Nguyễn Đình Thi, Hữu Thỉnh viết: “Nguyễn Đình Thi là một nghệ sĩ đa tài hiếm có. Hiếm có hơn là ở tất cả các binh chủng nghệ thuật, anh đều có những tác phẩm đỉnh cao vươn tới tầm thời đại, có sức sống vượt thời gian. Nếu nói văn hóa là sự kết tinh các giá trị theo ý nghĩa ấy, Nguyễn Đình Thi xứng đáng là nhà văn hóa lớn trong thời đại Hồ Chí Minh”.

Đánh giá Chế Lan Viên về nét khác biệt, sự đóng góp trong phong trào “Thơ mới”, Hữu Thỉnh viết: “Tất cả các nhà thơ còn lại viết về cõi người, Chế Lan Viên viết về cõi ma. Tất cả các nhà thơ còn lại viết về cái còn, Chế Lan Viên viết về cái mất. Tất cả các nhà thơ còn lại viết về hiện tại, Chế Lan Viên viết về quá khứ. Tất cả các nhà thơ còn lại có vẻ đẹp dương tính, thì thơ của Chế Lan Viên có vẻ đẹp âm tính. Thơ Chế Lan Viên đem đến sự hài hòa của trời - đất, của đêm - ngày, của sống - chết. Đó cũng là sự hài hòa của vũ trụ trong sự tròn đầy của chính nó. Không có “Điêu tàn” không có Chế Lan Viên, “Thơ mới” mới vẫn hay, nhưng hay một cách đơn tuyến. Có “Điêu tàn”, “Thơ mới” hay một cách đa tuyến”.

Sau chót, “Ám ảnh chữ” đúc rút ra được những nhận định rất đáng chú ý qua “Góp thêm một cách nhìn về một nửa thế kỷ văn học”: “Ngẫm cho kỹ, lịch sử văn học xưa nay là con đường vắt qua các đỉnh cao. Đó là sự kết tinh văn hóa làm cho dân tộc vượt lên dân tộc, con người vượt lên con người”. Trong đó, hình ảnh "con đường vắt qua các đỉnh cao" gợi một hành trình không bằng phẳng mà nhấn mạnh tính chọn lọc và giá trị đỉnh cao của những tác phẩm văn chương. Không phải tất cả mọi tác phẩm đều trường tồn, chỉ những đỉnh cao nghệ thuật, mang giá trị tư tưởng, nhân văn sâu sắc mới vượt qua thử thách của thời gian, trở thành biểu tượng văn hóa của một dân tộc hay thời đại. Chính qua những tác phẩm lớn, ta thấy được khát vọng sống, cách nhìn thế giới và tầm vóc văn hóa của một dân tộc. Cuối cùng, văn học làm cho "dân tộc vượt lên dân tộc, con người vượt lên con người", tức là vượt qua giới hạn không gian, thời gian, lan tỏa mang giá trị phổ quát. Đây là một nhận định sâu sắc, hàm chứa cái nhìn nhân văn, tiến bộ về vai trò của văn học nghệ thuật, đóng góp của văn học nghệ thuật vì sự cao cả của con người, dân tộc và mơ ước của tác giả.

Hoàng Xuân