Bài toán hạ tầng, kinh tế và nếp sống văn minh

Khi “chân rác” thành… bãi rác

Trên phố Do Nha dẫn thẳng vào làng Miêu Nha, phường Tây Mỗ, quận Nam Từ Liêm tấp nập người qua lại, đập vào mắt một đống rác lớn bị đốt cháy nham nhở. Sau những trận mưa lớn, đoạn đường đi qua “chân rác” này bị ngập sâu trong nước, đống rác kia cũng “góp vui” bằng thứ nước rác nặng mùi hòa vào dòng nước khiến ai nấy đi qua cũng ái ngại dừng chân. Không chỉ ở nội thành, "chân rác" cũng đang trở thành điểm nhức nhối về ô nhiễm môi trường tại các xã ngoại thành. Đơn cử như điểm tập kết rác sinh hoạt tạm thời ở xã Lại Yên, huyện Hoài Đức. Mặc dù có tường bao xung quanh nhưng tình trạng rác tồn đọng, nước rỉ rác nơi đây khiến bất cứ ai đi qua cũng phải bịt mũi vì khó chịu.

“Chân rác” đầu làng Miêu Nha tồn tại một đống rác lưu cữu, bị ngập sau trận mưa lớn sáng 25/6. Ảnh: Nguyễn Quý

Những "chân rác" như trên đã trở thành một phần quen thuộc, gây ám ảnh trong đời sống đô thị của người dân Thủ đô suốt nhiều năm qua. Nó là khởi nguồn của ô nhiễm, là nơi trú ngụ của ruồi nhặng, chuột bọ và là tác nhân bào mòn sức khỏe người dân. “Cứ mở cửa ra là thấy rác, ngửi mùi rác. Nhà có con nhỏ nên chúng tôi rất lo lắng về các bệnh hô hấp. Mùa nồm ẩm thì mùi càng kinh khủng, không dám mở cửa sổ”, bà Nguyễn Thị Lan - một người dân sống tại khu tập thể Thành Công, quận Ba Đình chia sẻ.

Theo các chuyên gia, nguyên nhân sâu xa nhất của tình trạng trên bắt nguồn từ lỗ hổng quy hoạch. Trong quá trình phát triển đô thị chóng mặt, nhiều khu dân cư, khu đô thị mới khi được phê duyệt quy hoạch chi tiết đã "bỏ quên" một hạng mục thiết yếu: điểm trung chuyển rác thải kiên cố, hợp vệ sinh. Các chuyên gia quy hoạch đô thị cũng phân tích rằng, quy hoạch thường ưu tiên tối đa hóa diện tích thương mại, nhà ở mà xem nhẹ hạ tầng xã hội, hạ tầng kỹ thuật đi kèm, trong đó có hạ tầng xử lý rác thải. Kết quả là khi các tòa nhà mọc lên, cư dân về ở, TP phải dùng đến giải pháp tình thế là tận dụng vỉa hè, lòng đường làm nơi tập kết tạm, và "tình thế" đó đã kéo dài hàng chục năm.

Bên cạnh đó, hạ tầng thu gom hiện tại, với những chiếc xe đẩy tay và các điểm tập kết lộ thiên, là công nghệ của nhiều thập kỷ trước, đã hoàn toàn lạc hậu so với quy mô và tốc độ phát sinh rác thải của một siêu đô thị. Ngoài ra, những bất cập trong cơ chế vận hành càng làm tình hình thêm trầm trọng. Lịch thu gom rác một lần mỗi ngày rõ ràng không đủ đáp ứng cho các khu vực đông dân cư. Rác thải sinh hoạt phát sinh liên tục trong ngày buộc phải "nằm chờ" hàng giờ đồng hồ trên phố, bốc mùi và gây ô nhiễm trước khi được thu gom, thường là vào ban đêm để tránh ùn tắc. Chính việc này lại tạo ra một vòng luẩn quẩn: xe cẩu rác lớn chỉ hoạt động được vào ban đêm, nhưng rác thì lại được thải ra cả ngày.

Cần “đòn bẩy” tài chính hiệu quả

Lâu nay, câu chuyện về hạ tầng phục vụ công tác thu gom, vận chuyển rác thải sinh hoạt lạc hậu, cũ kỹ, không đáp ứng được yêu cầu thực tiễn đã được nói đến rất nhiều. Đây cũng là vấn đề được lãnh đạo TP Hà Nội đặc biệt quan tâm. Mới đây, tại buổi làm việc của lãnh đạo TP với các sở, ngành, đơn vị quản lý vệ sinh môi trường TP để bàn giải pháp tháo gỡ khó khăn về cơ chế, chính sách sớm đưa vào vận hành 100 phương tiện vệ sinh môi trường hiện đại mới nhập khẩu vào hoạt động, Phó Chủ tịch UBND TP Nguyễn Trọng Đông cho biết, trong thời gian qua, TP rất chủ động triển khai các giải pháp để xử lý vấn đề môi trường, đặc biệt vấn đề thu gom, vận chuyển rác, cải thiện chất lượng không khí. Theo Phó Chủ tịch UBND TP, trong công tác thu gom và vận chuyển rác, tình trạng phương tiện cũ kỹ, lạc hậu như hiện nay chính là một điểm nghẽn cần tháo gỡ. Lãnh đạo TP nhấn mạnh, việc phương tiện cũ kỹ, lạc hậu, công tác quét dọn, thu gom rác chủ yếu bằng phương tiện thủ công đã dẫn đến tình trạng những điểm thu gom, tập kết rác mất vệ sinh và gây ùn tắc giao thông. “Buổi chiều đi qua những điểm thu gom rác có thể thấy rõ điều này. Ùn tắc giao thông, rồi nước rác rỉ xuống đường gây ô nhiễm môi trường. Nhất là xe rác từ các quận nội thành chạy ra bãi rác, nước rỉ dọc đường, người dân phản ánh rất nhiều” – Phó Chủ tịch UBND TP Nguyễn Trọng Đông thẳng thắn chỉ ra và nhấn mạnh, trong thời gian tới, những vấn đề trên cần phải được xử lý, từ việc nâng cấp, thay thế các phương tiện đã cũ kỹ, lạc hậu đến quy trình thu gom, vận chuyển rác cũng cần phải được thay đổi. Trong đó, chấm dứt sự tồn tại của các “chân rác” như hiện nay, thay vào đó là các thùng đựng rác, làm sao để rác được đưa lên xe rồi vận chuyển ra bãi rác xử lý một cách nhanh nhất.

Theo các chuyên gia môi trường, “chìa khóa” quan trọng nhất để giải quyết vấn đề “chân rác” chính là vấn đề tài chính. Đây sẽ là công cụ kinh tế sẽ tạo ra "đòn bẩy" mạnh mẽ nhất, có thể thay đổi cục diện một cách tức thì. Đầu tiên là quy định thu phí rác thải theo khối lượng/thể tích trong Luật Bảo vệ môi trường 2020. Khi người dân phải trả tiền cho chính lượng rác mình thải ra theo nguyên tắc "xả nhiều, trả nhiều", họ sẽ có động lực trực tiếp để giảm thiểu, tái sử dụng và phân loại rác tại nguồn.

Bên cạnh đó, việc kêu gọi xã hội hóa theo mô hình hợp tác công - tư (PPP) cũng là giải pháp hữu hiệu để giải quyết bài toán vốn đầu tư. TP có thể tạo cơ chế cho phép DN đầu tư xây dựng, vận hành các điểm tập kết rác hiện đại, đổi lại họ được quyền khai thác quảng cáo hoặc hưởng các ưu đãi về thuế, đất đai. Điều này sẽ biến gánh nặng ngân sách thành cơ hội đầu tư hấp dẫn, huy động nguồn lực xã hội cùng tham gia cải tạo bộ mặt đô thị. Trước mắt, TP cần chỉ đạo các xã, phường thực hiện một cuộc tổng rà soát toàn bộ các điểm tập kết rác, lập bản đồ hiện trạng và xây dựng quy hoạch mạng lưới các điểm thu gom, trung chuyển theo tiêu chuẩn, chấm dứt hoàn toàn các điểm tự phát. Tiếp đó là lựa chọn một vài quận đại diện như Hoàn Kiếm (quận di sản), Nam Từ Liêm (quận đô thị mới) và Đống Đa (quận cũ, mật độ cao) để triển khai thí điểm đồng bộ các giải pháp: từ hạ tầng (thùng rác ngầm, trạm kín) đến cơ chế (thu phí theo khối lượng). Việc thí điểm sẽ là cơ sở thực tiễn quý báu để đánh giá hiệu quả, điều chỉnh chính sách trước khi nhân rộng ra toàn TP.

Quý Nguyễn