Báo chí kiến tạo xã hội nhân văn: Mạch đập tha thiết trong trái tim người cầm bút

Tuy nhiên, trong bối cảnh khoa học công nghệ đặt ra rất nhiều cơ hội và thách thức cho báo chí nói chung, báo chí cách mạng Việt Nam một lần nữa phải xác lập và duy trì sức mạnh nhân văn của ngòi bút báo chí cách mạng, tiên phong cùng dân tộc trong kỷ nguyên mới.

Chủ tịch UBND thành phố Hà Nội Trần Sỹ Thanh và các đại biểu tham quan trưng bày ảnh “Báo Hànôịmới cùng Thủ đô trên đường phát triển” tại trụ sở tòa soạn Báo Hànôịmới (số 44 phố Lê Thái Tổ, Hoàn Kiếm, Hà Nội), ngày 17-6-2025. Ảnh: Viết Thành

“Báo chí càng hiện đại càng phải nhân văn”

Đó là một trong những nội dung được nhấn mạnh trong cuốn sách mới nhất của nguyên Phó Chủ tịch Hội Nhà báo Việt Nam - nhà báo Hồ Quang Lợi, tác phẩm: “Sự thật, lẽ phải và ngọn bút” (NXB Quân đội nhân dân), ra mắt đúng dịp kỷ niệm 100 năm Ngày Báo chí Cách mạng Việt Nam. Trong cuốn sách này, ông dành riêng một chương III - “Ánh sáng nhân văn” để nói về điều này với những bài viết “Làm báo tử tế”, “Bồi đắp cốt cách”, “Con đường vào trái tim”, “Báo chí và văn hóa ứng xử”... Và trong buổi ra mắt sách, ông cũng tha thiết bày tỏ: “Tính chiến đấu thôi chưa đủ. Báo chí phải vì con người, tôn trọng con người, chứ không phải truy đuổi con người. Hơn lúc nào hết, đây là lúc báo chí càng phải chú ý đến tính nhân văn”.

Từ cuốn sách và chia sẻ của nhà báo Hồ Quang Lợi có thể thấy báo chí dù tiếp cận đề tài gì, góc độ nào thì mục đích cuối cùng vẫn là hướng tới phục vụ con người, nhân lên lòng tin, khơi dậy phần tốt đẹp trong mỗi người, trong xã hội, truyền cảm hứng về người tốt việc tốt, lấy cái đẹp dẹp cái xấu, loại bỏ sự vô cảm, điều sai trái, cái ác.

Thật vậy, ngược dòng lịch sử, ngày 6-5-1962, nói chuyện trong buổi lễ bế mạc Đại hội anh hùng, chiến sĩ thi đua toàn quốc lần thứ III, Bác Hồ nhấn mạnh vai trò báo chí: “Các báo chí phải khuyến khích những người tốt, việc tốt”. Không chỉ nêu vấn đề, đích thân Bác còn đọc báo và đánh dấu bài viết gương người tốt, việc tốt, cho xác minh để thưởng huy hiệu cho các cá nhân, tập thể.

Một cách thật giản dị, cụ thể và cốt lõi, làm báo như lời Bác Hồ nói ngắn gọn “khuyến khích người tốt việc tốt” đã bao hàm đích đến nhân văn của báo chí.

Trong cuốn sách “Sự thật, lẽ phải và ngọn bút”, nhà báo Hồ Quang Lợi viết rõ rằng: “Lan tỏa điều tích cực, cái tốt, cái thiện là nhân văn. Đấu tranh với cái xấu, cái ác, tiêu cực cũng là nhân văn. Không để cái ác, cái xấu lộng hành cũng chính là nhân văn. Báo chí càng hiện đại càng phải nhân văn”.

Nhà báo, diễn giả quốc tế Ulrik Haagerup, nguyên Giám đốc điều hành mảng tin tức, Tổng Biên tập của nhiều nhật báo, tập đoàn truyền hình ở Đan Mạch cũng khẳng định: “Không phải là việc có thể đưa tin nhanh hơn Twitter hay các đối thủ 8 giây, mà là đưa tin phù hợp và có ý nghĩa đối với cuộc sống của người dân. Báo chí phải trở thành người bạn, một người chỉ dẫn, một cơ quan uy tín của cộng đồng”.

Một trong những câu hỏi gây băn khoăn trong suốt 35 năm sự nghiệp báo chí của nhà báo này là: “Một bài viết tốt có nhất thiết chỉ đưa về tin xấu hay không?”. Dẫn chứng từ một nghiên cứu toàn cầu của Viện nghiên cứu báo chí Reuters (Đại học Oxford) công bố năm 2017, ông lên tiếng: “Hàng triệu độc giả, khán, thính giả đang quay lưng với truyền thông truyền thống. Một trong những nguyên nhân căn bản dẫn đến cuộc khủng hoảng đó là việc người ta đã chán ngấy bức tranh bi quan về thế giới mà cánh báo chí đã dựng lên”.

Nhà báo này ngay sau đó đã lập ra Học viện kiến tạo nhằm “tư duy lại về nghề báo”. Trong đó, các hoạt động trọng tâm như hỗ trợ các biên tập viên, nhà báo thay đổi văn hóa đưa tin theo hướng tích cực hơn, báo chí thúc đẩy đối thoại trong cộng đồng để tìm giải pháp cho các vấn đề xã hội thay vì chỉ phản ánh và chỉ ra người chịu trách nhiệm...

Tuy nhiên tin tức kiến tạo không có nghĩa là tin tức vui vẻ, từ chối phản biện..., mà bằng cách “nhìn thế giới bằng cả hai con mắt”, tin tức kiến tạo mang đến một niềm hy vọng, một lối thoát, nguồn cảm hứng, một lời kêu gọi hành động, hiểu biết và một cái nhìn tổng thể.

Phóng viên Báo Hànôịmới tác nghiệp tại cơ sở. Ảnh: PV

Vai trò kiến tạo trong thế giới số

Khoa học công nghệ, trí tuệ nhân tạo làm đảo lộn nhiều ngành nghề đời sống xã hội, trong đó có báo chí. Báo chí nhân văn được mở rộng nội hàm tới những đường biên nào để luôn luôn có được phiên bản tốt nhất thực hiện sứ mệnh thiêng liêng của mình?

Francesco Marconi, nhà báo, nhà khoa học máy tính, từng là Trưởng bộ phận R&D tại Wall Street Journal cảnh báo: “Dù trí tuệ nhân tạo đang phát triển mạnh trong ngành truyền thông, nhưng hầu hết nhà báo lại gần như không hiểu biết về những ảnh hưởng đạo đức của việc đẩy mạnh hoạt động tin tức bằng AI”. Bởi lẽ, “mọi thứ có thể xảy ra sai lầm không chỉ bởi lỗi của công nghệ mà còn bởi các lệnh logic để tạo khung làm việc cho AI rất khó hoàn hảo”.

Anh cũng cho rằng, trong mô hình báo chí thế kỷ XXI này, các biên tập viên không chỉ là nhà báo mà còn là “người quản lý thông tin cấp cao” và “bản thân nhà báo vẫn đóng vai trò quan trọng trong việc giúp độc giả điều hướng hệ sinh thái thông tin phức tạp”.

Như vậy, tính nhân văn của báo chí không chỉ nằm trong mục đích hướng thiện của tác phẩm, trong các bài viết trực diện về sự thật, lẽ phải, cái tốt trong xã hội mà giữa thời AI, yếu tố nhân văn của báo chí còn được thể hiện trong toàn bộ quy trình tác nghiệp. Ở đó, nhà báo không tự rời bỏ vai trò làm chủ của mình. Ngược lại, bằng sự không ngừng học hỏi, nhà báo sử dụng công nghệ để nâng cao giá trị tác phẩm, đến gần hơn với công chúng trong vai trò người kiến tạo.

Alan Rusbridger, biên tập viên của tờ Prospect, từng là Tổng Biên tập tờ Guardian từ 1995-2015 viết những dòng trong lời nói đầu cuốn sách “Hướng dẫn sử dụng tin tức” của ông (vừa được NXB Trẻ giới thiệu năm 2025) rằng: “Gần trọn đời tôi đã làm nghề báo: Tôi muốn người ta tin vào những gì tốt đẹp nhất của nghề này. Tôi thích bầu bạn với các nhà báo, và là một biên tập viên, tôi thường xuyên thấy ngưỡng mộ đến ngỡ ngàng các đồng nghiệp của mình - ở báo Guardian và những nơi khác - những người thật thông minh, can đảm, nhanh nhẹn, trung thực, nhạy bén, hiểu biết và đầy nhân văn”.

Về điều này, cây bút Hồ Quang Lợi cũng khẳng định: “Giữ gìn phẩm giá, lòng tự trọng nghề nghiệp là một thử thách mà những người làm báo cần kiên tâm như một nguyên tắc tối thượng”.

Những năm qua, trên nhiều ấn phẩm báo chí Việt Nam vẫn duy trì nuôi dưỡng các chuyên mục, cuộc thi về người tốt, việc tốt như một cách trực tiếp lan tỏa năng lượng tích cực của báo chí nhân văn.

Chuyên mục mang tính lịch sử “Mỗi ngày một chuyện” của Hànôịmới lan tỏa rất nhiều việc làm nhỏ mà ấm áp, cổ vũ cái tốt, gieo những hạt mầm lương thiện trong xã hội. Nhiều báo có cuộc thi viết về người tốt việc tốt như “Lòng tốt quanh ta” của Báo Lao Động; các báo Hànôịmới, Kinh tế và Đô thị đăng tải nhiều bài viết về “Gương điển hình tiên tiến, người tốt, việc tốt” do UBND thành phố Hà Nội phát động hằng năm; cuộc thi phóng sự, ký sự về người tốt việc tốt của báo Sài Gòn Giải Phóng, chuyên mục “Việc tử tế” của VTV...

Nhà báo Đặng Thủy, tạp chí Người Hà Nội, người nhiều năm tham gia viết và biên tập cuốn sách “Những bông hoa đẹp” (do UBND thành phố Hà Nội tổ chức biên soạn) chia sẻ: “Nhiều năm tham gia viết bài cho ấn phẩm “Những bông hoa đẹp”, tôi có dịp gặp gỡ và viết về rất nhiều con người bình dị mà giàu nghị lực, từ các em học sinh, thầy cô giáo tâm huyết đến những cán bộ cơ sở tận tụy và cả những trí thức có nhiều đóng góp cho cộng đồng... Mỗi câu chuyện về họ là một mảnh ghép sống động về lòng tốt, sự hy sinh thầm lặng và trách nhiệm xã hội, góp phần nhân lên mạnh mẽ niềm tin vào những điều tử tế. Sau 25 năm làm nghề, tôi hiểu rằng giữa dòng chảy thông tin nhanh và đa chiều như hiện nay, giữ được sự tỉnh táo và trái tim đồng cảm để nhìn thấy cái đẹp và viết về nó một cách chân thật là điều vô cùng ý nghĩa. Đó cũng là sứ mệnh quan trọng của người cầm bút hôm nay”.

Rõ ràng, trước những cơ hội và thử thách của thời trí tuệ nhân tạo, yếu tố nhân văn của báo chí càng trở nên quan trọng, là mạch đập tha thiết trong trái tim của người làm báo. Và phẩm chất nhà báo, tính người vẫn phải là thứ ánh sáng mạnh mẽ nhất dẫn dắt toàn bộ hoạt động của nhà báo.

An Hà