Bảo tồn bền vững Hoàng thành Huế trước biến đổi khí hậu

Đoạn tường Hoàng thành Huế bị đổ sập do mưa lớn

Theo khảo sát thực tế và các thông tin từ tư liệu lịch sử, hệ thống tường Hoàng thành có tổng chiều dài khoảng 2.416m, cao trung bình khoảng 4m, dày 1m. Thân thành gồm ba lớp kết cấu: Hai lớp gạch vồ xây bên ngoài và lớp đất sét độn ở giữa. Trải qua hơn hai thế kỷ, dưới tác động của khí hậu miền Trung khắc nghiệt, đặc biệt là những đợt mưa kéo dài, tường đã liên tục hấp thụ nước, phình giãn và suy giảm độ bền.

Sự cố sập tường Hoàng thành không thể xem là một sự kiện đơn lẻ. Nó là biểu hiện cụ thể của tác động khí hậu lên di sản, đồng thời phản ánh giới hạn của các biện pháp bảo tồn truyền thống trong bối cảnh tự nhiên thay đổi. Việc “chữa cháy” sau mỗi hư hại không thể là giải pháp lâu dài. Đã đến lúc cần một chiến lược tổng thể – chủ động – khoa học để bảo tồn hệ thống tường thành cổ của Huế như một di sản sống, có khả năng thích ứng với môi trường.

Bài học từ các mô hình quốc tế mang lại nhiều gợi mở quý giá. Ở Nhật Bản, thành cổ Himeji ở thành phố Himeji, tỉnh Hyogo, được bảo vệ bằng hệ thống cảm biến điện tử cắm trực tiếp vào tường, đo độ ẩm, độ nghiêng và lực nén theo thời gian thực. Tại Ý, thành phố Venice ứng phó với mực nước biển dâng bằng hệ thống đê chắn MOSE – một giải pháp kết hợp giữa kỹ thuật thủy công hiện đại và quy hoạch đô thị tổng thể. Ở Campuchia, quần thể di tích Angkor Wat được giám sát chặt chẽ mực nước ngầm và hệ thống thoát nước, nhằm duy trì độ ổn định của nền móng. Tất cả đều chung một triết lý: Phòng ngừa hơn khắc phục, giám sát dài hạn thay vì trùng tu ngắn hạn.

Cần lập bản đồ rủi ro di sản

Đối với Huế, điều cấp thiết trước mắt là thiết lập hệ thống giám sát và cảnh báo sớm cho toàn bộ tuyến tường Hoàng thành, nhất là những đoạn tiếp giáp hào nước (Ngoại Kim Thủy trì). Cần triển khai các cảm biến đo độ ẩm, độ nghiêng, áp lực nước ngầm; đồng thời sớm xây dựng Trung tâm dữ liệu giám sát di sản (Heritage Monitoring Hub) kết nối giữa Trung tâm Bảo tồn Di tích, Sở Văn hóa và Thể thao, Sở Xây dựng, Sở Nông nghiệp và Môi trường. Dữ liệu này sẽ giúp phát hiện nguy cơ biến dạng hoặc sụp đổ trước khi sự cố xảy ra, chuyển từ trạng thái bị động sang chủ động ứng phó.

Song song đó, cần thực hiện nghiên cứu địa kỹ thuật và thủy văn tổng thể, đánh giá ảnh hưởng của mực nước hồ Ngoại Kim Thủy và hệ thống cống thoát nước đô thị đến nền móng tường thành. Từ kết quả này, Huế có thể lập bản đồ rủi ro di sản (Heritage Risk Map), xác định các điểm cần gia cố khẩn cấp và khu vực cần cải tạo hệ thống thoát nước.

Một hướng tiếp cận quan trọng khác là kết hợp giữa vật liệu truyền thống và công nghệ hiện đại. Vôi, mật mía, gạch vồ – những vật liệu mang tính bản sắc có thể được cải tiến bằng chất kết dính nano-silicate hoặc phụ gia sinh học giúp tăng khả năng chống ẩm mà vẫn giữ nguyên sắc thái cổ. Khi trùng tu khôi phục các đoạn tường Hoàng thành bị sập đổ, nghiêng lún, nên nghiên cứu ứng dụng kỹ thuật gài mộng cá để ổn định bền vững kết cấu tường – kinh nghiệm đã ứng dụng thành công khi tu bổ Bắc Khuyết Đài, Đông Khuyết Đài và Tây Khuyết Đài trước đây. Cùng với đó, ứng dụng BIM Di sản (Heritage BIM) sẽ giúp số hóa toàn bộ kết cấu, lưu giữ hồ sơ kỹ thuật, lịch sử tu bổ và tình trạng hiện tại, tạo nền tảng cho việc quản lý khoa học lâu dài.

Ngoài yếu tố kỹ thuật, bảo tồn tường Kinh thành, Hoàng thành Huế cũng cần được nhìn trong tổng thể quy hoạch sinh thái và cảnh quan đô thị. Việc xây dựng “vành đai an toàn” – khu đệm chống xói mòn quanh hào thành – có thể áp dụng các giải pháp tự nhiên như thảm thực vật thủy sinh, đá cuội thấm nước, tường chắn thoát lưu. Điều này vừa giúp giảm áp lực nước, vừa tạo cảnh quan sinh thái hài hòa, phù hợp định hướng “Huế – thành phố xanh, di sản, thông minh”.

Cần có giải pháp để lâu dài để bảo vệ di sản trước tác động của thiên tai. Ảnh: P. Thành

Bảo tồn cộng đồng và hợp tác quốc tế

Di sản chỉ có thể được gìn giữ bền vững khi gắn với cộng đồng. Các hộ dân sinh sống quanh khu vực Hoàng thành cần được tập huấn để nhận diện sớm dấu hiệu nguy cơ, hình thành các nhóm “giám sát di sản cộng đồng”. Đồng thời, việc mở rộng hợp tác với các tổ chức quốc tế như UNESCO, WASEDA (Nhật Bản), KOICA (Hàn Quốc), Viện Bảo tồn di sản Pháp (INP), Nhóm chuyên gia của Cộng hòa Liên bang Đức… sẽ giúp Huế tiếp cận các công nghệ và kinh nghiệm tiên tiến.

Về dài hạn, nên đưa chương trình “Huế – Thành phố di sản thích ứng khí hậu” vào Chiến lược phát triển đô thị di sản giai đoạn 2025 - 2035. Đây không chỉ là một khẩu hiệu, mà là cam kết biến di sản thành trung tâm của phát triển bền vững, nơi khoa học, công nghệ, truyền thống và cộng đồng cùng hòa quyện.

Sự cố sập một đoạn tường Hoàng thành Huế là một lời cảnh báo nghiêm khắc, nhưng đồng thời cũng là cơ hội để nhìn lại cách thức chúng ta gìn giữ di sản trong kỷ nguyên mới. Bảo tồn di sản không chỉ là việc “giữ lại cái cũ”, mà là hành trình kiến tạo khả năng sống tiếp của di sản trong môi trường hiện đại. Khi những bức tường cổ có thể “thở” cùng khí hậu, được giám sát bằng công nghệ, được bảo vệ bởi cộng đồng và được đặt trong một tầm nhìn phát triển xanh – đó mới là lúc di sản thực sự được hồi sinh và bền vững cùng thời gian.

Hương Bình