Bảo tồn để phát huy nguồn lực dược liệu quốc gia

1. Tạo nền tảng khoa học cho công tác bảo tồn nguồn gen

Phát biểu khai mạc hội thảo, TS. Trần Minh Ngọc – Viện trưởng Viện Dược liệu cho biết, Việt Nam là một trong 20 quốc gia có mức độ đa dạng sinh học cao trên thế giới, với nguồn cây thuốc phong phú và nhiều loài đặc hữu. Đây là lợi thế lớn cho phát triển y dược cổ truyền và công nghiệp dược, song cũng đặt ra yêu cầu cao đối với công tác bảo tồn trong điều kiện biến đổi khí hậu, suy giảm sinh cảnh tự nhiên và nhu cầu sử dụng dược liệu ngày càng gia tăng.

Theo TS. Trần Minh Ngọc, bảo tồn nguồn gen cây thuốc không thể chỉ dừng lại ở việc lưu giữ, mà cần được đặt trong tổng thể phát triển khoa học – công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số. Điều này phù hợp với tinh thần của Nghị quyết số 57-NQ/TW của Bộ Chính trị và Nghị quyết số 72/NQ-CP của Chính phủ, trong đó yêu cầu các lĩnh vực khoa học chuyên ngành phải gắn nghiên cứu với ứng dụng, sản xuất và thị trường.

Báo cáo tổng kết cho thấy, trong giai đoạn 2021–2025, Viện Dược liệu được giao làm đầu mối triển khai Đề án Quỹ gen cây dược liệu cấp Bộ, từng bước xây dựng mạng lưới bảo tồn trên phạm vi cả nước. Đến nay, hệ thống này đã bảo tồn và lưu giữ hơn 1.000 nguồn gen cây dược liệu, trong đó có nhiều loài quý hiếm, đặc hữu và có giá trị kinh tế cao. Công tác bảo tồn được triển khai đồng bộ thông qua bảo tồn nguyên vị (in situ) tại các vườn quốc gia, khu bảo tồn thiên nhiên và bảo tồn chuyển vị (ex situ) tại các vườn cây thuốc, bảo đảm phù hợp sinh thái và sử dụng hiệu quả nguồn lực.

TS. Trần Minh Ngọc – Viện trưởng Viện Dược liệu phát biểu tại hội thảo.

2. Không chỉ lưu giữ mà phải bảo đảm chất lượng nguồn gen

Nhấn mạnh nội dung cốt lõi của Đề án, TS. Phan Thúy Hiền – Phó Viện trưởng Viện Dược liệu cho rằng: "Đề án Quỹ gen không chỉ dừng lại ở việc lưu giữ số lượng nguồn gen, mà quan trọng hơn là bảo đảm chất lượng, khả năng tái sinh, khai thác hợp lý và phục vụ lâu dài cho nghiên cứu, phát triển dược liệu và chăm sóc sức khỏe nhân dân".

Một điểm nhấn quan trọng của Đề án là bảo tồn nguồn gen hạt giống trong kho lạnh, với hàng trăm mẫu hạt giống được thu thập, đánh giá chất lượng và lưu giữ lâu dài. Đây là nguồn vật liệu di truyền quý giá, phục vụ công tác chọn tạo giống, nghiên cứu khoa học và phát triển vùng trồng dược liệu trong tương lai.

Song song với đó, công tác đánh giá, tư liệu hóa và số hóa dữ liệu nguồn gen được chú trọng. Hàng trăm loài cây thuốc đã được nghiên cứu về đặc điểm sinh học, sinh thái, khả năng sinh trưởng và tiềm năng hoạt chất; dữ liệu được cập nhật vào cơ sở dữ liệu nguồn gen quốc gia, góp phần chuẩn hóa thông tin và nâng cao năng lực quản lý tài nguyên dược liệu Việt Nam. Trên cơ sở này, nhiều bài báo khoa học, sách chuyên khảo và tài liệu chuyên ngành đã được công bố, phục vụ đào tạo và thực hành y dược.

Theo TS. Phan Thúy Hiền, trong giai đoạn tiếp theo, công tác bảo tồn nguồn gen cây dược liệu cần gắn chặt hơn với ứng dụng khoa học – công nghệ, công nghệ sinh học và chuyển đổi số, nhằm vừa bảo tồn hiệu quả, vừa phát huy giá trị y học và kinh tế của dược liệu.

TS. Phan Thúy Hiền phát biểu tại hội thảo.

3. Bảo tồn gen phải gắn với sinh kế và an ninh y tế quốc gia

Chia sẻ từ thực tiễn địa phương, ông Nguyễn Duy Thịnh – Phó Giám đốc Vườn Quốc gia Hoàng Liên cho biết, việc thu thập, đánh giá và bảo tồn an toàn hàng nghìn nguồn gen cây dược liệu quý hiếm tại đây không chỉ có ý nghĩa khoa học mà còn góp phần bảo tồn đa dạng sinh học và phát triển y học cổ truyền. Tuy nhiên, công tác này vẫn đối mặt nhiều thách thức như khai thác tự phát, chuỗi giá trị dược liệu chưa hoàn chỉnh và thiếu đầu tư cho chế biến sâu tại chỗ.

Các đại biểu cho rằng, bảo tồn nguồn gen cây dược liệu là nhiệm vụ dài hạn, đòi hỏi cách tiếp cận tổng thể, tầm nhìn chiến lược và sự phối hợp chặt chẽ giữa các bộ, ngành, địa phương, viện nghiên cứu, doanh nghiệp và cộng đồng. Bảo tồn cần gắn với sinh kế bền vững cho người dân thông qua các mô hình trồng dược liệu dưới tán rừng, hợp tác xã và liên kết chuỗi giá trị.

Hệ thống mạng lưới bảo tồn từng bước được xây dựng và hoàn thiện, bao gồm các vườn bảo tồn đại diện cho nhiều vùng sinh thái khác nhau trên cả nước.

Theo Viện Dược liệu, trong tầm nhìn đến năm 2030, công tác bảo tồn và phát huy nguồn gen cây thuốc không chỉ là nhiệm vụ khoa học – kỹ thuật, mà là mục tiêu chiến lược trong bảo đảm an ninh y tế và phát triển ngành dược Việt Nam. Bảo tồn không chỉ để giữ gìn những gì đang có, mà để chủ động làm giàu nguồn gen, làm chủ công nghệ, kiểm soát chất lượng giống và nâng cao năng lực tự chủ về nguyên liệu làm thuốc.

Đề án Quỹ gen cây dược liệu giai đoạn 2021–2025 được đánh giá đã tạo nền tảng khoa học và thực tiễn quan trọng, góp phần để nguồn gen cây dược liệu từng bước trở thành nguồn lực bền vững phục vụ chăm sóc sức khỏe nhân dân và phát triển đất nước.

Theo báo cáo tổng kết, trong suốt giai đoạn 2021–2025, Viện Dược liệu (Bộ Y tế) được giao làm đầu mối triển khai Đề án Quỹ gen cây dược liệu cấp Bộ. Hệ thống mạng lưới bảo tồn từng bước được xây dựng và hoàn thiện, bao gồm các vườn bảo tồn đại diện cho nhiều vùng sinh thái khác nhau trên cả nước. Đến nay, mạng lưới đã bảo tồn và lưu giữ hơn 1.000 nguồn gen cây dược liệu, trong đó có nhiều loài quý hiếm, đặc hữu và có giá trị kinh tế cao.

Nguyễn Hạnh