Bầu trời đêm tháng 9 kỳ thú bởi hàng loạt hiện tượng hiếm gặp

Hội Thiên văn Hà Nội (HAS) cho biết, tháng 9 năm nay sẽ diễn ra nhiều hiện tượng thiên văn thú vị nhất trong năm như siêu trăng Trung thu tháng 8 Âm lịch hay Thu phân - thời điểm đánh dấu mùa thu bắt đầu ở Bắc Bán Cầu hay Sao chổi C/2023 A3 đạt vị trí cận nhật...

Ngày 3/9: Trăng mới tháng Tám âm lịch

Chuyển động trên quỹ đạo của Mặt Trăng đưa vệ tinh quay quanh Trái Đất với chu kỳ khoảng bốn tuần và kết quả là các pha của nó thay đổi tuần hoàn từ Trăng mới, Trăng thượng huyền, Trăng tròn, Trăng hạ huyền rồi Trăng mới sau mỗi 29,5 ngày. Chuyển động này cũng có nghĩa là, Mặt Trăng di chuyển hơn 12 độ về phía động trên bầu trời từ đêm này qua đêm khác, khiến nó mọc và lặn muộn hơn gần một giờ.

Trăng mới tháng 8 Âm lịch là hiện tượng thiên văn đáng xem.

Vào lúc 8 giờ 56 phút ngày 3/9 sắp tới, Mặt Trăng sẽ đi qua Mặt Trời ở khoảng cách 2 độ 16 phút và bị che khuất trong ánh sáng chói chang đến từ ngôi sao này trong vài ngày. Vào pha Trăng mới (Trăng non), Mặt Trăng xuất hiện ở giữa Trái Đất và Mặt Trời, khi đó, chúng ta gần như nhìn thấy chính xác một nửa bán cầu không được chiếu sáng của vệ tinh này khiến nó gần như trở nên vô hình trên bầu trời.

Trong những ngày tiếp theo sau thời điểm Trăng mới, Mặt Trăng sẽ xuất hiện trên bầu trời vào cuối buổi chiều như một mảnh lưỡi liềm mỏng và lặn đi chỉ vài giờ ngay sau khi Mặt Trời lặn. Đến khoảng một tuần sau đó, Mặt Trăng sẽ ở lại trên bầu trời cho đến nửa đêm.

Ngày 5/9: Sao Thủy đạt ly giác cực đại phía Tây

Sao Thủy sẽ đạt vị trí ly giác cực đại phía Tây trong lần xuất hiện trên bầu trời buổi sáng này vào lúc 9 giờ 24 phút ngày 5/9 Khi quan sát từ Hà Nội, đây không phải là một hiện tượng quá nổi bật và khó quan sát khi Sao Thủy chỉ đạt đến độ cao cực đại khoảng 17 độ so với đường chân trời khi Mặt Trời mọc.

Sao Thổ ở vị trí trực đối vào năm 2017 được chụp từ Esfahan, Iran. Nguồn ảnh: Kamran Janamian.

Nếu bạn có một chiếc ống nhòm hay kính thiên văn và hướng về phía hành tinh này trên bầu trời buổi sáng những ngày đầu tháng 9, Sao Thủy sẽ là một mảnh lưỡi liềm mỏng đầy đặn dần. Nó sẽ mọc lên ở hướng Đông vào lúc khoảng 4 giờ rưỡi sáng. Bạn sẽ có khoảng một giờ đồng hồ để quan sát hành tinh này trước khi Mặt Trời mọc vào lúc 5 giờ 40 phút.

Cảnh báo, đừng bao giờ cố hướng ống nhòm hay kính thiên văn vào một vật thể nằm quá gần Mặt Trời. Điều này có thể gây ảnh hưởng nghiêm trọng tới mắt, thậm chí có thể mù vĩnh viễn.

Ngày 8/9: Sao Thổ đạt vị trí trực đối

Sao Thổ sẽ đạt vị trí trực đối – vị trí đối diện với Mặt Trời trên bầu trời khi quan sát từ Trái Đất, vào lúc 11 giờ 27 phút ngày 8/9. Từ Hà Nội, Sao Thổ sẽ có thể được bắt đầu quan sát từ 18 giờ 55 phút khi hành tinh này đang nằm cao khoảng cao 11 độ so với đường chân trời phía Đông.

Nó sẽ đạt đến vị trí cao nhất trên bầu trời vào lúc 23 giờ 54 phút, cao 61 độ so với đường chân trời phía Nam và lặn đi ở phía Tây vào lúc 5 giờ 44 phút sáng ngày hôm sau. Cùng thời điểm Sao Thổ đạt vị trí trực đối, nó cũng sẽ tiến đến gần với Trái Đất nhất khiến hành tinh này trở nên sáng và lớn nhất trong năm.

Ngày 18/9: Trăng tròn tháng Tám âm lịch – Siêu Trăng thu hoạch

Mặt Trăng sẽ đạt đến pha Trăng tròn vào lúc 9 giờ 34 phút ngày 18/9. Cùng lúc đó, vệ tinh này cũng đi qua vị trí gần Trái Đất nhất trên quỹ đạo địa tâm của mình. Những lần Trăng tròn như vậy được gọi là "Siêu Trăng", một thuật ngữ bắt nguồn từ các nhà chiêm tinh vào cuối những năm 1970. Theo định nghĩa của Richard Nolle, cha đẻ của khái niệm Siêu Trăng, trong năm 2024 sẽ có 4 lần Trăng tròn là Siêu Trăng lần lượt diễn ra vào các ngày 19/8, 18/9, 17/10 và 15/11.

Trăng thu hoạch mọc lên phía trên thành phố Yokkaichi, Nhật Bản vào năm 2020.

Vào những đêm Siêu Trăng ,bạn sẽ thấy Mặt Trăng trên bầu trời với đĩa sáng có kích thước lớn hơn khoảng 8% và độ sáng lớn hơn khoảng 15% so với những đêm Trăng tròn bình thường khác. Do vậy, ngay cả khi quan sát Mặt Trăng một cách bình thường, bạn vẫn có thể nhận ra được sự khác biệt này.

Trăng tròn tháng Tám âm lịch diễn ra vào ngày 18/9 sắp tới cũng được biết đến với cái tên Trăng thu hoạch. Cái tên này được sử dụng cho lần Trăng tròn xảy ra gần với thời điểm thu phân nhất (khoảng ngày 23/9). Tùy vào từng năm, Trăng thu hoạch có thể xảy ra bất cứ thời điểm nào từ hai tuần trước đến hai tuần sau thu phân. Vì vậy, nó có thể xảy ra vào tháng 9 hoặc tháng 10.

Một điều khiến cho Trăng thu hoạch trở nên đặc biệt vì gần thời điểm thu phân, chênh lệch thời gian Mặt Trăng mọc giữa hai ngày liên tiếp được rút ngắn, thay vì khoảng 40 phút đến khoảng một giờ, chênh lệch này giảm còn khoảng 20 phút đến dưới nửa giờ đồng hồ tại thời điểm này. Điều này khiến cho bạn có cảm giác Mặt Trăng mọc vào cùng một giờ trong nhiều đêm liên tiếp.

Ngày 21/9: Sao Hải Vương đạt vị trí trực đối

Sao Hải Vương sẽ đạt đến vị trí đối diện với Mặt Trời trên bầu trời khi quan sát từ Trái Đất vào lúc 7 giờ 8 phút ngày 21/9. Nằm trong chòm sao Pisces (Song Ngư), hành tinh này có thể được nhìn thấy trong phần lớn thời gian của đêm và đạt đến vị trí cao nhất trên bầu trời vào lúc nửa đêm theo giờ địa phương.

Từ Hà Nội, hành tinh này sẽ xuất hiện trên bầu trời vào lúc 19 giờ 25 phút ở cao khoảng 21 độ so với đường chân trời phía Đông. Sao Hải Vương sẽ lên cao nhất trên bầu trời vào lúc 23 giờ 47 phút, cao 67 độ so với đường chân trời phía Nam và sẽ lu mờ dần sau khoảng 4 giờ sáng khi nó nằm thấp hơn 21 độ so với đường chân trời phía Tây.

Cùng thời điểm đạt vị trí trực đối, Sao Hải Vương cũng sẽ tiến đến gần với Trái Đất nhất khiến hành tinh này trở nên sáng và lớn nhất trong năm.

Ngày 22/9: Thu phân

Thu phân năm 2024 sẽ diễn ra vào lúc 19 giờ 42 phút ngày 22/9. Đây là thời điểm đánh dấu sự bắt đầu của mùa thu ở Bắc Bán Cầu và mùa xuân ở Nam Bán Cầu. Vào ngày thu phân, mọi nơi trên Trái Đất có gần đúng 12 giờ ban ngày và 12 giờ ban đêm vì hành trình hàng năm của Mặt Trời trên bầu trời đưa nó đi qua xích đạo thiên thể vào thời điểm này. Dù bạn sống ở đâu, vào ngày thu phân, Mặt Trời sẽ mọc lên từ hướng chính Đông và lặn đi ở hướng chính Tây. Thuật ngữ "điểm phân" (equinox) bắt nguồn từ các từ trong tiếng Latin aequus (bằng nhau) và nox (đêm).

Ngày 27/9: Sao chổi C/2023 A3 (Tsuchinshan – ATLAS) đạt vị trí cận nhật

Sao chổi C/2023 A3 (Tsuchinshan – ATLAS) sẽ tiến đến gần Mặt Trời nhất trên quỹ đạo của nó vào ngày 27/9 năm 2024 ở khoảng cách 0,39 AU. Từ Hà Nội, nó sẽ mọc lên bầu trời hướng Đông từ sau 4 giờ rưỡi sáng trong khu vực của chòm sao Sextans (Kính Lục Phân). Bạn sẽ có khoảng một giờ đồng hồ để quan sát sao chổi này trước khi Mặt Trời mọc vào lúc 5 giờ 50 phút sáng.

Sao chổi C/2023 A3 (Tsuchinshan – ATLAS) được chụp lại vào ngày 28/7/2024 với đuôi ion mỏng kéo dài. Nó vẫn đang tiếp tục sáng lên trong quá trình di chuyển vào phía bên trong Hệ Mặt Trời và sẽ đạt đến vị trí cận nhật vào ngày 27/9 sắp tới. Nguồn ảnh: Gerald Rhemann

Sao chổi là những vật thể rất khó dự đoán vì độ sáng của chúng phụ thuộc vào sự tán xạ của ánh sáng Mặt Trời từ các hạt bụi ở phần đầu và đuôi. Bụi này liên tục thoát ra từ nhân và mật độ bụi tại thời điểm bất kỳ phụ thuộc vào tốc độ thăng hoa trong phần băng ở nhân sao chổi khi nó được làm nóng bởi ánh sáng Mặt Trời. Điều này rất khó để dự đoán trước, và có thể thay đổi ngay cả giữa các lần xuất hiện liên tiếp của cùng một sao chổi. Do vậy, những dự đoán về độ sáng trong tương lai của sao chổi thường không có độ tin cậy cao.

Tô Hội