Biến khu phố Pháp thành không gian kinh tế văn hóa hiện đại

Sau khi sắp xếp đơn vị hành chính, khu phố Pháp hiện nay chủ yếu nằm trên địa bàn phường Cửa Nam (TP Hà Nội). Nơi đây từng trung tâm hành chính và thương mại quan trọng của Hà Nội từ thời Pháp thuộc. Tuy nhiên, sau khi trải qua những thay đổi nhanh chóng từ sau năm 1986, hiện nay, hạ tầng, tiện ích giao thông và môi trường trong khu vực dần xuống cấp. Bên cạnh đó, các tòa nhà, biệt thự có giá trị kiến trúc, lịch sử phải chịu áp lực lớn, mà nguồn lực cho bảo tồn di sản còn bị hạn chế.

Ưu tiên chăm lo cho đời sống của người dân địa phương

Để giải quyết những thách thức hiện hữu này, Đảng ủy và UBND phường Cửa Nam mong muốn tìm kiếm những sáng kiến đổi mới, mở ra cách tiếp cận đa chiều về kinh tế, xã hội, môi trường và văn hóa, hướng tới mục tiêu phát triển và bảo tồn khu vực khu phố Pháp.

Bản đồ địa giới Khu phố Pháp ở Hà Nội với tỉ lệ 1:10.000. Ảnh: Tư liệu

Ưu tiên hàng đầu, theo đề xuất của TS-KTS. Lê Lan Hương, Trường Đại học Xây dựng Hà Nội, đó là giữ chân cư dân cũ và thu hút cư dân mới. Lý giải cho điều này, theo bà Hương cộng đồng dân cư là lực lượng cốt lõi nuôi dưỡng, duy trì sức sống và truyền tải các giá trị của di sản qua nhiều thế hệ. Dù sinh sống tại một vị trí đắc địa, nhưng trên thực tế, cư dân ở đây lại chưa được thụ hưởng cuộc sống chất lượng tương xứng với tiềm năng sẵn có của khu vực.

Phường Cửa Nam hiện có khoảng 4-5 chung cư cũ. Chưa tính đến các biệt thự Pháp cổ được cải tạo, phân chia không gian cho nhiều hộ gia đình cùng sinh sống. TS-KTS. Phạm Đình Tuyển, Trường Đại học Xây dựng Hà Nội, chỉ ra dù nằm ở vị trí “mặt tiền”, nhưng những công trình này lại là những “điểm nghẽn” trong diện mạo đô thị văn minh. Từ đó, vị chuyên gia đề xuất mô hình cộng đồng hộ dân tổ chức liên kết cải tạo chung cư cũ. Ở một số quốc gia như Mỹ, Đức,… đã ứng dụng thành công mô hình này.

Trong mô hình này, trên cơ sở tuân thủ quy định Nhà nước, người dân cùng với chính quyền và các nhà khoa học tiến hành tổ chức phương án cải tạo các khu nhà ở cũ.

Biệt thự cũ tại phố Phan Chu Trinh được chính quyền làm rào tạm để tránh ngói rơi xuống đường đi. Ảnh: Trần Hoàng

Theo đó, các hộ dân sẽ chủ động bỏ kinh phí ra cải tạo, chỉnh trang lại chính nơi ở của mình, thay vì thụ động chờ đợi thỏa thuận từ nhà đầu tư. Mô hình này hướng tới sự công bằng về quyền lợi và giữ được cộng đồng hộ dân cũ. Ông Tuyển khẳng định, nếu triển khai thành công, Cửa Nam sẽ là địa phương tiên phong và thoát khỏi lối mòn cải tạo chung cư cũ truyền thống mà vẫn giữ lại được cộng đồng và nét đặc trưng của khu phố.

Riêng với mặt bằng tầng một, bà Hương kiến nghị, có thể giải phóng để mở các cửa hàng, quán ăn, quán cà phê, nhằm tạo sinh kế cho cư dân tại đây. Giải pháp này không chỉ cung cấp thêm tiện ích cho người dân, người lao động trên địa bàn phường, du khách khi đến với khu vực này mà còn tạo nên sự phát triển bền vững dựa trên chính cộng đồng địa phương.

Phát triển công nghiệp văn hóa hiện đại từ nền tảng lịch sử

Ông Tuyển tư vấn thêm, mấu chốt quan trọng trong bối cảnh sau sắp xếp đơn vị hành chính là việc hình thành các không gian kinh tế mới. Ông khẳng định đây là mô hình kinh tế sáng tạo, lấy chính tài nguyên và bản sắc văn hóa có sẵn tại cộng đồng – khu phố Pháp - làm nguồn lực chính để tạo ra giá trị mới.

Biệt thự Pháp tại số 49 Trần Hưng Đạo được lựa chọn làm không gian tổ chức Biennale Photo Hanoi’25. Ảnh: Sở VH-TT Hà Nội

Không gian kinh tế mới được ông Tuyển định nghĩa là một hệ sinh thái kinh tế năng động và toàn diện, có tính bao trùm cao, kết hợp hài hòa giữa không gian thật (các khu vực vật lý như công trình kiến trúc lâu đời) và không gian ảo (nền tảng số, thương mại điện tử, dịch vụ công trực tuyến). Trọng tâm của hệ sinh thái này là khai thác và phát triển các ngành công nghiệp văn hóa như du lịch văn hóa, nghệ thuật biểu diễn,… thành các ngành kinh tế đem về nguồn lợi lớn.

Cần tăng hiệu quả hoạt động của Rạp Tháng Tám. Ảnh: Báo Hà Nội Mới

Bà Trần Thị Lâm Hà, Phó giám đốc Ban Quản lý dự án, Cục Phát triển đô thị (Bộ Xây dựng), bày tỏ nỗi trăn trở khi nhận thấy, một phần quan trọng của kinh tế đêm là kinh tế đại chúng, vốn gắn với các hiện tượng văn hóa giải trí như “idol quốc nội”, lại chưa được phát triển.

Bên cạnh Nhà hát Lớn, Nhà hát Hồ Gươm, bà đề xuất tận dụng các không gian công cộng như Rạp Tháng Tám và Rạp Kim Đồng, để tổ chức các hoạt động giao lưu, biểu diễn nghệ thuật. Việc biến những địa điểm hoạt động đang tương đối kém hiệu quả này thành trung tâm sinh hoạt về đêm, không chỉ tạo ra nguồn thu nhập và sinh khí mới cho khu vực, mà còn đáp ứng nhu cầu giải trí đa dạng của công chúng.

Muốn ngành công nghiệp văn hóa cất cánh, điều kiện tiên quyết là khu phố Pháp phải xây dựng cơ sở hạ tầng với thiết kế bao trùm, thân thiện với mọi đối tượng. Theo lý giải của Bà Hương, đây là thiết kế không loại trừ ai, không có rào cản về tuổi tác, giới tính hay tình trạng sức khỏe.

Qua khảo sát, nhóm nghiên cứu của bà Hương nhận thấy nhiều không gian công cộng tại khu phố Pháp, dù đã áp dụng thiết kế bao trùm, song công năng thực tế không được đảm bảo. Nhiều tuyến phố bố trí gạch xúc giác cho người khiếm thị trên vỉa hè, nhưng lối đi này lại bị cản trở bởi hoạt động dừng, đỗ xe sai quy định.

Làn đường bị rạn nứt, gây khó khăn cho người khiếm thị trong quá trình di chuyển. Ảnh: Nguyễn Thúy.

Ngang nhiên lấn chiếm làn đường dành cho người khiếm thị làm nơi đỗ xe. Ảnh: Nguyễn Thúy

Từ thực trạng trên, bà Hương mong sớm giải quyết vấn đề hạ tầng cấp bách là thiếu bãi đỗ xe tĩnh. Bản thân bà phải đặt xe công nghệ khi đến liên hệ công việc tại văn phòng Đảng ủy tại số 21 Bà Triệu, vì e ngại không có chỗ đỗ xe. Bà đề xuất, giải quyết vấn đề đỗ xe phải gắn chặt với quy hoạch mạng lưới các công trình văn hóa mà phường dự định xây dựng.

Biến khu phố thành bảo tàng tràn đầy sinh khí

KTS. Phạm Vũ Thương Nhung, Trường Đại học Kiến trúc Hà Nội, nhận định rằng phường Cửa Nam hiện có nền tảng quy hoạch và bảo tồn tương đối tốt. Tuy nhiên, qua nghiên cứu, bà Nhung đã chỉ ra, tính toàn vẹn của di sản tại Cửa Nam đang có xu hướng giảm sút. Bà cho rằng cách tiếp cận bảo tồn từng công trình đơn lẻ đã không còn phù hợp. Thay vào đó, cần chuyển sang phương pháp bảo tồn toàn diện và gắn kết hơn với đời sống cộng đồng.

Bà Nhung ghi nhận, trong thời gian gần đây, khu phố Pháp có nhiều hoạt động sáng tạo nghệ thuật tại các kiến trúc cổ như Trường THCS Trưng Vương, Tòa nhà Đại học Quốc gia Hà Nội 19 Lê Thánh Tông hay biệt thự Pháp cổ số 49 Trần Hưng Đạo… Nhưng lại chưa duy trì chúng thành các chương trình thường xuyên. Điều này dẫn đến sự lãng phí lớn đối với tài nguyên văn hóa, tạo ra một khoảng trống đáng kể trong bối cảnh nhu cầu đổi mới sáng tạo đang gia tăng.

Màn trình diễn ánh sáng trong đêm Giáng sinh tại Quảng trường Nhà hát Lớn thu hút đông khán giả. Ảnh: Nguyễn Hằng

Đây cũng luôn là không gian lý tưởng để tổ chức các sự kiện âm nhạc. Ảnh: Đoàn Thăng Long

Cùng với đó, hệ thống quản lý không gian đô thị hiện hành chưa thực sự đáp ứng được yêu cầu phát triển. Bà Nhung nhấn mạnh sự cần thiết phải hình thành một hệ thống quản lý linh hoạt, có sự tham gia của nhiều bên liên quan, nhằm cung cấp định hướng và tầm nhìn phát triển dài hạn cho phường.

Từ những hạn chế nêu trên, bà Nhung đề xuất mô hình kiến thiết mang tính đột phá cho khu phố Pháp là Ecomuseé (tạm dịch Bảo tàng sinh thái hay Bảo tàng “sống”). Đây cũng là mô hình mà làng gốm xứ Bát Tràng (xã Bát Tràng, Hà Nội) đang nỗ lực triển khai.

Cụ thể, theo bà Nhung mô hình này sẽ được xây dựng trên 3 trụ cột chính. Thứ nhất là bảo tồn di sản tại chỗ. Thay vì chỉ “đóng khung” các công trình, nên cho phép cộng đồng được sống và đưa cuộc sống vào trong các công trình di sản. Song song với đó, phường Cửa Nam cần xây dựng một quy chế bảo tồn rõ ràng với các phân hạng A, B, C đối với từng hiện trạng, tầm cỡ của công trình, để tạo khung pháp lý cho mọi sự can thiệp vào di sản.

Để tránh nhìn nhận di sản như kiến trúc, hiện vật, tư liệu khô khan, bà Nhung cho rằng cần khuyến khích cộng đồng cung cấp các tư liệu là những hình ảnh, câu chuyện của mình gắn với sự hình thành và phát triển của công trình. Những tư liệu này sẽ được bổ sung vào tư liệu trưng bày chính thức sau khi được thẩm định. Đồng thời, kết nối di tích với các tuyến đi bộ, tuyến phố nghệ thuật để kể lại câu chuyện lịch sử của khu phố Pháp. Phương pháp đó được bà Nhung gọi là diễn giải di sản sống động.

Workshop di sản thêu cùng nghệ sĩ Phạm Ngọc Trâm tại Trường THCS Trưng Vương. Ảnh: Nam Dương

Một trụ cột mấu chốt nữa được bà Nhung nhấn mạnh là phát triển kinh tế sáng tạo để nuôi dưỡng di sản. Theo đó, áp dụng mô hình chợ phiên sáng tạo vào một số ngày nhất định trong tuần, như ở Pháp có các phiên chợ vào cuối tuần. Đồng thời, phát triển các sản phẩm du lịch gợi lại ký ức cộng đồng, nhằm tạo nguồn lực bền vững cho công tác bảo tồn.

Với vốn di sản kiến trúc độc đáo, khu phố Pháp tại phường Cửa Nam đang nắm giữ khả năng trở thành một khu di sản sáng tạo tiêu biểu trên cả nước. Tương lai của khu vực này không chỉ được quyết định bởi quy hoạch chỉnh trang đô thị, mà còn bởi khả năng kiến tạo hệ sinh thái linh hoạt, kết nối giá trị lịch sử với giá trị văn hóa hiện đại.

Đoan Túc