Biên tập viên kiểu mới trong thời đại AI

Ảnh minh họa. Nguồn: Leonardo.

Gọi AI là “sóng thần công nghệ” vì nó hàm chứa đồng thời hai yếu tố: sự xuất hiện ào ạt, mạnh mẽ và sự đe dọa gây ra những tác động khôn lường. Mọi chuyện bắt đầu thay đổi nhanh chóng từ khi AI phổ biến. Cuối năm 2022, ChatGPT xuất hiện, trước hết khiến giới công nghệ thế giới bàng hoàng, sau đó lan rộng ra toàn cầu, trở thành tâm điểm của dư luận quốc tế vào đầu năm 2023.

Với tôi, AI là điều tuyệt vời: nó khiến rào cản công nghệ trong lĩnh vực biên tập có thể được xóa bỏ. Chỉ cần một chiếc điện thoại thông minh và năng lực ngôn ngữ, người biên tập đã có thể vận dụng công nghệ vào công việc một cách dễ dàng. Song, bên cạnh những điểm tích cực, AI liệu có gây ra những vấn đề nào cho công việc biên tập?

Tác động của AI đối với lĩnh vực biên tập

Cuối những năm 1990 đầu những năm 2000 ở Việt Nam thịnh hành các ấn phẩm với quy mô đồ sộ, trong đó gây tiếng vang và có sức ảnh hưởng lớn đến xã hội là thể loại Almanach, trong đó tiêu biểu là cuốn Almanach - Những nền văn minh thế giới. Để tổ chức biên soạn các ấn phẩm như vậy, bất kì tác giả, nhóm tác giả hay nhà xuất bản nào cũng đều phải dày công nhiều năm với khối lượng công việc đồ sộ: xây dựng chủ đề và đề cương, tập hợp tác giả và tư liệu,…

Ông Vũ Trọng Đại - Giám đốc Công ty Xuất bản khoa học và giáo dục Thời Đại (TIMES) - phát biểu tại Hội thảo khoa học quốc gia “Nâng cao chất lượng đào tạo nguồn nhân lực cho hoạt động xuất bản Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát tiển trong giai đoạn mới”. Ảnh: Đức Huy.

Những công việc trên giờ đây trở nên dễ dàng và nhanh chóng hơn nhiều nhờ các trợ lí ảo - các ứng dụng AI như chatGPT, Gemini, Copilot… đều có khả năng gợi ý đề cương, tổng hợp thông tin và tạo dựng nội dung cực kì nhanh chóng, đặc biệt là nếu biên tập viên làm việc bằng tiếng Anh và với các đề tài có nguồn dữ liệu lớn trên internet.

Không chỉ có khả năng hỗ trợ về tổ chức bản thảo, AI còn có năng lực chuyển ngữ đáng kinh ngạc. Trong bối cảnh quá nửa số ấn phẩm ở nước ta hiện nay là sách dịch, khả năng này của AI hoàn toàn có thể được vận dụng để đánh giá nội dung và giao dịch bản quyền, tóm tắt nội dung và giới thiệu sách mà không cần phải thành thạo ngoại ngữ.

Một điều gần như bất khả đối với biên tập viên là công tác thiết kế. AI thay đổi căn bản tình hình này. Biên tập viên hoàn toàn có thể vẽ minh họa, thiết kế bìa và dựng các phụ bản cho sách mà không cần đến họa sĩ hay người trình bày. Tháng 3/2023, tôi đã thử vẽ minh họa bằng ứng dụng Midjourney và kinh ngạc về khả năng và tốc độ của nó.

Bên cạnh những tác động tích cực, AI vẫn có những điểm hạn chế, từ đó tiềm ẩn những tác động tiêu cực và cả rủi ro khi áp dụng. Theo TS Đào Trung Thành, chuyên gia về trí tuệ nhân tạo, hiện nay AI vẫn chỉ ở dạng ANI (Artificial Narrow Intelligence) - Trí thông minh nhân tạo dạng hẹp, tức là ứng dụng trong từng lĩnh vực chuyên biệt, và có thể đạt mức xuất sắc ở một số địa hạt như đánh cờ, giải toán, giải câu đố, chẩn đoán, tổng hợp nội dung nhưng về mặt tổng thể vẫn thiếu các đặc trưng của con người, thiếu các lý luận cơ bản.

Ba điểm tiêu cực tiềm ẩn rủi ro khá phổ biến khi ứng dụng AI vào đời sống gồm: Tính chính xác, Đạo đức, Luật pháp.

Nhu cầu đào tạo biên tập viên kiểu mới

Với sự ra đời và tốc độ phát triển của công nghệ sáng tạo nội dung ngày nay, khái niệm biên tập viên có lẽ sẽ sớm phải điều chỉnh và thay thế bằng khái niệm người sáng tạo. Thay vì vai trò hỗ trợ cho tác giả, dịch giả và làm trung gian giữa tác giả, dịch giả với độc giả, họ có thể trở thành trung tâm của hoạt động sáng tạo và phát triển nội dung khi trong tay đã có những công cụ công nghệ mạnh mẽ, những trợ lý ảo xuất sắc trong từng công đoạn của quá trình xuất bản: xây dựng đề tài, tổ chức nội dung, trình bày, thiết kế…

CEO Sundar Pichai của Google giới thiệu về những nâng cấp trong phần mềm AI Gemini phiên bản mới. Nguồn: Google.

Để trở thành những người sáng tạo nội dung - những “biên tập viên kiểu mới”, họ cần được đào tạo và tự đào tạo về các năng lực căn bản sau:

Thứ nhất, đào tạo về tư duy: Người biên tập có năng lực tư duy sẽ phát hiện vấn đề và nhu cầu trong xã hội, biết cách đặt câu hỏi phù hợp với những dữ kiện phù hợp để AI hỗ trợ họ giải quyết các vấn đề và đáp ứng các nhu cầu của đời sống.

Thứ hai, xây dựng bộ kĩ năng biên tập theo chuẩn mới: Biết ứng dụng công nghệ nói chung và AI nói riêng vào học tập và làm việc. Tôi thực sự kì vọng các biên tập viên kiểu mới - các nhà sáng tạo nội dung (creator) - sẽ có năng lực “ba trong một”, thậm chí có năng lực “nhiều trong một”. Và chắc chắn, họ sẽ cần đến một bộ kĩ năng theo tiêu chuẩn mới - không phải chỉ biên tập mà còn để sáng tạo và phát triển nội dung.

Thứ ba, trang bị nhận thức nền tảng về thế giới và Việt Nam, hình thành bản lĩnh của biên tập viên thời đại mới: Trong thời đại trước đây, người giỏi chuyên môn vẫn có thể ngờ nghệch về đời sống xã hội. Nhưng trong bối cảnh hiện nay, khi việc sử dụng AI không đúng đắn có thể biến một người bình thường trở thành một gã khủng bố, gây nên tác hại khôn lường.

Vũ Trọng Đại