Bước tiến lớn trong bảo đảm quyền học tập

PGS. TS. Trần Thành Nam, Phó Hiệu trưởng Trường Đại học Giáo dục (ĐHQGHN).

Ông đánh giá thế nào về ý nghĩa nhân văn và tác động xã hội của việc tiến tới miễn phí SGK cho học sinh theo tinh thần Nghị quyết số 71-NQ/TW (Nghị quyết 71)?

Việc miễn học phí cho học sinh phổ thông công lập trên toàn quốc từ năm học 2025–2026 là bước tiến lớn, thể hiện cam kết của Nhà nước trong việc bảo đảm quyền học tập cho mọi người. Nay Nghị quyết 71 tiếp tục đặt mục tiêu miễn phí SGK vào năm 2030 càng khẳng định giáo dục phổ thông sẽ hoàn toàn miễn phí đối với người học.

Khi SGK được phát miễn phí, chúng ta gửi đi thông điệp rằng, xã hội trân trọng quyền học tập cơ bản của học sinh. Điều này phù hợp với xu hướng tiến bộ trên thế giới, nhiều quốc gia phát triển đã cung cấp SGK miễn phí hoặc cho mượn tại trường công nhằm bảo đảm sự bình đẳng về cơ hội học tập.

Để thực hiện mục tiêu này, theo ông, đâu là những thách thức lớn nhất về nguồn lực, cơ chế quản lý và hạ tầng xuất bản – phát hành SGK mà chúng ta cần giải quyết?

Tôi cho rằng, cần phải chuẩn bị kỹ càng về ngân sách và tổ chức thực hiện. Trong đó, việc biên soạn một bộ SGK thống nhất trên cả nước như Nghị quyết 71 yêu cầu là rất cần thiết, nhằm vừa bảo đảm chất lượng, vừa dễ dàng in ấn, phân phối. Nhà nước có thể huy động nguồn lực từ ngân sách kết hợp với nguồn vốn xã hội hóa, các quỹ khuyến học… để tài trợ sách cho học sinh.

Với tinh thần chỉ bàn làm, không bàn lùi, để đạt được mục tiêu cấp tốc, chất lượng, có được sự đồng thuận xã hội, cần cách làm đột phá, cách tiếp cận mới về SGK (thông minh, tích hợp công nghệ, mở, hỗ trợ dạy học và đánh giá thích ứng, góp phần đào tạo bồi dưỡng tài năng cá nhân hóa) thay cho quan niệm SGK đóng, in giấy truyền thống.

Cần những chính sách, giải pháp phối hợp giữa Nhà nước, doanh nghiệp và xã hội như thế nào để hiện thực hóa mục tiêu miễn phí SGK nhưng vẫn duy trì chất lượng, tính cập nhật và sự đa dạng của tài liệu học tập?

Để triển khai, đầu tiên cần thành lập tổ công tác chung cấp quốc gia, gồm đội ngũ chuyên gia giáo dục từ các trường sư phạm trọng điểm và chuyên gia từ các tập đoàn công nghệ.

Các chuyên gia sẽ thống nhất tư tưởng sư phạm xuyên suốt, xây dựng và chi tiết hóa từng môn học; bóc tách các đơn vị kiến thức của chương trình giáo dục theo từng cấp, từng khối lớp, đến từng kỳ, thậm chí đến từng bài học. Điều đáng nói, chỉ lấy chuẩn đầu ra, yêu cầu cần đạt của Chương trình giáo dục phổ thông 2018 làm “chuẩn tối thiểu”. Chuẩn tối đa phải đo được năng lực của những học sinh thông minh nhất, phục vụ cho việc bồi dưỡng và đào tạo tài năng.

Hơn thế, đội ngũ chuyên gia công nghệ cần tạo lập nền tảng công nghệ ứng dụng AI theo ma trận phát triển nhận thức và năng lực người học cho tất cả môn học; lấy ba bộ SGK hiện hành làm dữ liệu để phân tích, đề xuất cấu trúc, nội dung theo ma trận năng lực mới.

Nền tảng công nghệ này cũng sẽ tạo điều kiện cho hàng vạn giáo viên giỏi trên toàn quốc được đề xuất nội dung bài giảng, nội dung kiểm tra đánh giá theo từng đơn vị kiến thức để trở thành dữ liệu phân tích xây dựng bộ sách.

Sau khi hoàn thành nền tảng công nghệ này, ngành Giáo dục có thể phát động phong trào toàn quốc để các chuyên gia sư phạm và giáo viên đều có thể tham gia sáng tạo nội dung trên hệ thống. Sau đó, AI sẽ hỗ trợ chắt lọc, kiểm tra trùng lặp, cân bằng vùng miền, tổng hợp các ý kiến phản biện và tự đề xuất chỉnh sửa. Các chuyên gia của Hội đồng quốc gia sẽ rà soát, chuẩn hóa cuối cùng và xuất bản bản thử nghiệm.

Phấn đấu đến năm 2030 sẽ cung cấp miễn phí sách giáo khoa cho toàn bộ học sinh. Ảnh minh họa. (Nguồn: TTXVN)

Làm theo cách này, việc kiểm tra đánh giá sẽ được hỗ trợ bởi hệ thống AI. Giáo viên biết chính xác đơn vị kiến thức nào trong cây năng lực của môn học, người học hoàn toàn chưa nắm được hoặc chỉ nắm được một phần. Tất cả sách hướng dẫn, sách bài tập bổ sung được tạo sinh trên nền tảng cá nhân hóa theo năng lực của người học, dựa trên những đơn vị kiến thức còn khuyết thiếu. Qua đó, xóa sổ thị trường sách bài tập và sách hướng dẫn thương mại hóa vốn gây ra nhiều gánh nặng tài chính cho các gia đình.

Với cách làm như trên, kỳ vọng Việt Nam sẽ có bộ SGK “sống” đầu tiên, hoàn thành trước năm học mới 2026 - 2027. Một bộ sách mà tất cả Chủ biên/Tổng chủ biên của các bộ sách hiện hành đều có thể là đồng tác giả, tất cả giáo viên toàn quốc có cơ hội trở thành đồng tác giả.

Một bộ sách được xây dựng trên nền tảng phản biện xã hội minh bạch, nơi AI sẽ khuếch đại tư duy của chuyên gia để liên tục tiếp nhận góp ý phản biện, cập nhật nội dung và đề xuất chỉnh sửa. Người học có quyền tiếp cận tri thức trên một nền tảng tri thức động, liên tục cập nhật và quan trọng nhất là giá rẻ.

Từ góc nhìn của một chuyên gia giáo dục, ông kỳ vọng chính sách này sẽ tạo ra những thay đổi tích cực nào đối với việc học tập, tâm lý học sinh, cũng như công bằng trong tiếp cận giáo dục ở Việt Nam?

Có thể nói, đây là quyết sách đầy tính nhân văn, thể hiện tầm nhìn và quyết tâm của Đảng và Nhà nước trong việc xây dựng một nền giáo dục phổ cập, toàn diện và công bằng. Để thực hiện được chủ trương này, cần có sự chuẩn bị kỹ lưỡng về nguồn lực và cơ chế quản lý. Việc sản xuất, in ấn và phân phối sách miễn phí đòi hỏi kế hoạch chi tiết, sự phối hợp chặt chẽ giữa các Bộ, ngành liên quan.

Quyết sách này không chỉ gỡ bỏ rào cản tài chính, mà còn là lời khẳng định mạnh mẽ về một nền giáo dục công bằng, nơi mà mọi học sinh đều có quyền được tiếp cận tri thức.

Bảo Thoa