Cái chết bí ẩn của nhà báo kỳ cựu người Anh Dom Phillips

Vụ mất tích và sau đó là cái chết của Dom và Bruno đã làm dấy lên những câu hỏi lớn trên các phương tiện truyền thông thế giới cùng các tổ chức bảo vệ môi trường…

Tất cả vì người da đỏ bản địa

Sáng ngày 3-6-2022, Dom Phillips, phóng viên của tờ Guardian, Anh quốc và tờ The Washington Post, Mỹ, đồng thời còn là cộng tác viên của một số những tờ báo khác như Financial Times, New York Times..., cùng Bruno Araujo Pereira, người Brazil, làm việc cho tổ chức “Quyền của người bản địa Brazil” đến Lago do Jaburu, một khu vực nằm gần trụ sở phong trào “Người da đỏ quốc gia (Funai)” trên sông Itui.

Theo dự định của Dom, ông sẽ thực hiện một số cuộc phỏng vấn với cư dân nơi này về nhiều vấn đề, từ tài nguyên thiên nhiên bị chiếm đoạt bởi những “ông chủ lớn” đến nạn phá rừng và cả những hoạt động tội phạm.

Rubeney de Castro Alves, chủ sở hữu một khách sạn thuộc Công ty du lịch thám hiểm Javari Expeditions nhớ lại: “Khi thanh toán hóa đơn 100 reais (tương đương 17 bảng Anh), Dom nói với tôi rằng sẽ trở về sau ba ngày. Vì vậy tôi viết lên tấm thẻ phòng của Dom: “Nhận phòng - chủ nhật”. Lúc chiếc thuyền máy của Dom và Bruno tách bến, Rubeney còn kịp chụp một tấm ảnh mà không ngờ rằng đó là hình ảnh cuối cùng của hai người này.

Dom (trái) và Bruno trong chuyến điều tra về sự tàn phá rừng Amazon.

Sau cuộc phỏng vấn ở Lago do Jaburu, Dom và Bruno đến Sao Rafael, nơi họ có buổi họp với ngư dân địa phương, nội dung nói về sự hợp tác giữa những người sống dọc con sông Itaguai và người bản địa da đỏ trong việc giám sát thung lũng Javari, một vùng lãnh thổ đã bị ảnh hưởng bởi các vụ lấn chiếm đất đai, phá rừng, săn bắt thú hoang, trồng cây coca của một số băng nhóm. Tuy nhiên, khi đến nơi thì họ không gặp được ai.

Mất nhiều giờ chờ đợi, cuối cùng Dom và Bruno quyết định ghé thăm một điểm giám sát đặt ở ven sông, nơi cộng đồng bản địa da đỏ dựng lên để theo dõi nạn đánh cá bất hợp pháp. Sau đó, theo dự kiến, họ sẽ vào thị trấn Atalaia do Norte. Với động cơ 40 mã lực, thuyền của họ mất khoảng hai tiếng để đến nơi.

Dom và Bruno đã gắn bó với nhau suốt 4 năm với các chuyến đi mà mục đích là bảo vệ sự bền vững của rừng mưa nhiệt đới Javari rộng 85.000km vuông. Trong bài báo nói về một cuộc hành trình đăng trên tờ Guardian, Dom Phillips mô tả đoạn đường dài 950 km bằng thuyền rồi sau đó, thêm 70km cuốc bộ chỉ với “áo thun, quần đùi và đôi dép tông”.

Ông viết: “Với nhiều người, những cơn mưa trắng trời trắng đất ở thung lũng Javari cùng hàng trăm loại côn trùng độc hại, những con sông đầy cá sấu hoặc cá hổ Piranha, những con rắn mamba mà nọc độc của nó có thể giết chết một người khỏe mạnh chỉ trong vài tiếng đồng hồ hoặc những con hà mã sẵn sàng lao vào tấn công dù chẳng bị ai đe dọa, quả thực là một địa ngục. Nhưng với tôi, tôi nhìn thấy những điều kỳ diệu của sự sống đang dần bị hủy diệt, quần thể cư dân ở đó cũng đang trở nên nghèo hơn…”, đã khiến Dom trở thành một trong số rất ít phóng viên nước ngoài được kính trọng ở Brazil.

Thế nhưng mọi chuyện lại không hề đơn giản, nhất là từ tháng 10-2018, khi ông Jair Bolsonaro trở thành Tổng thống Brazil.Vốn là người cánh hữu, Jair Bolsonaro chưa bao giờ giấu giếm thái độ coi thường người da đỏ bản địa. Chỉ tính riêng năm 2020, 8.729 người da đỏ Brazil đã chết vì bạo lực có chủ đích, hầu hết đều liên quan đến đất đai và môi trường

Khi phong trào “Người da đỏ quốc gia”(Funai) ra đời, sự coi thường của ông Jair Bolsonaro biến thành ác cảm. Với nhiệm vụ bảo vệ 235 bộ lạc bản địa, trong đó rất ít bộ lạc có sự giao tiếp với thế giới bên ngoài, suốt nhiều thập kỷ, Funai bảo đảm cho họ chống lại những đợt dịch bệnh, cải thiện cuộc sống bằng cách thay đổi truyền thống săn, bắt, hái, lượm, cung cấp cho họ những kiến thức phổ thông qua con đường học vấn. Thế nhưng vùng đất của người da đỏ bản địa liên tục bị xâm chiếm bởi những nhóm lâm tặc, thợ săn thú rừng, buôn bán ma túy và động vật quý hiếm, những kẻ coi con sông Amazon và hàng trăm phụ lưu của nó là những xa lộ để vận chuyển những loại hàng hóa bất hợp pháp.

Tháng 9-2019, khi một nhóm nhân viên Funai do Bruno đại diện, phá vỡ một cơ sở khai thác gỗ lậu trong khu bảo tồn Yanomami thì chỉ sau một thời gian ngắn, Bruno cho biết ông đã phải chịu những áp lực rất nặng nề, nhất là khi ông bắt đầu có những liên kết với tổ chức “Quyền của người da đỏ bản địa Univaja”, nằm gần biên giới giữa Brazil và Peru. Áp lực này yêu cầu ông phải từ bỏ công việc của mình trong tổ chức Funai.

Hình ảnh cuối cùng của Dom và Bruno khi khởi hành đến Lago do Jaburu.

Chết chưa phải là hết

Ngày 9-6, 4 ngày sau khi Dom và Bruno từ thị trấn Sao Rafael đi Atalaia do Norte, các thành viên của Funai không còn liên lạc được với họ dù cả hai sử dụng điện thoại vệ tinh, nghĩa là không phụ thuộc vào mạng viễn thông mặt đất. Vì thế, một mặt họ thông báo cho chính quyền bang Amazonas, mặt khác họ thành lập những đội tìm kiếm. Cũng trong ngày này, cảnh sát và hải quân Brazil vào cuộc trong bối cảnh các hãng thông tấn lớn ở cả Brazil lẫn thế giới đều đưa tin đậm nét về vụ mất tích của Dom và Bruno.

Ngày 12-6, đội cứu hỏa ở Atalaia do Norte phát hiện một ba lô, một máy tính xách tay và một đôi dép bị nước cuốn vào bụi cây, bên cạnh chiếc thuyền bỏ không nằm trên sông Itaguai, mạn thuyền có nhiều vết máu. Chiếc thuyền ấy được xác định là của ngư dân Amarildo da Costa de Oliveira, thường được gọi là “Pelado”. Đến ngày 13-6, bà Alessandra Sampaio, vợ Dom cho biết bà được thông báo “đã tìm thấy thi thể của Dom và Bruno” nhưng cảnh sát liên bang Brazil bác bỏ chuyện này.

Theo cảnh sát, họ đã bắt giữ Pelado và anh trai của Pelado là Oseney de Oliveira vì nghi ngờ có liên quan đến vụ mất tích nhưng chưa thể kết luận cả hai là thủ phạm. Người phát ngôn của cảnh sát Brazil nói: “Các đơn vị nghiệp vụ đã thu thập những “chứng cứ sinh học” trong quá trình tìm kiếm, nhưng không khẳng định chứng cứ ấy là của Dom và Bruno”.

Cũng trong ngày này, Đại sứ quán Brazil ở London xin lỗi gia đình Dom vì “thông tin không được chứng minh là chính xác”. Theo Thủ tướng Anh Boris Johnson, chính phủ Anh quan ngại sâu sắc về vụ mất tích của Dom sau khi cựu Thủ tướng Theresa May kêu gọi nước Anh nên xem vụ việc là “ưu tiên ngoại giao”. Bà May nêu ra trường hợp này trong buổi chất vấn ông Boris Johnson dựa trên những trao đổi với gia đình Dom.

Vụ mất tích của Dom và Bruno một lần nữa lại làm dấy lên sự quan tâm của dư luận Brazil về tình trạng bạo lực, diễn ra trong một khu vực rộng lớn, bị bao vây bởi các mối đe dọa từ việc tàn phá môi trường. Dưới thời Tổng thống Bolsonaro, người từ lâu chống lại các biện pháp bảo vệ hệ sinh thái của rừng mưa nhiệt đới mà ông cho rằng “đã làm cản trở phát triển kinh tế”, dẫn đến nạn phá rừng tăng lên mức cao nhất trong vòng 15 năm.

Các vùng đất bản địa trước đây từng là những khu rừng được bảo tồn tốt nhất thế giới thì nay càng bị đe dọa. Chả thế mà khi Bruno tiến hành lập bản đồ tội phạm trong thung lũng Javari, ông đã nhận được một bức thư nặc danh. Nó được gửi đến Bruno thông qua luật sư Eliesio da Silva Vargas Marubo, làm việc cho tổ chức “Quyền của người da đỏ bản địa Univaja”, nội dung có đoạn viết: “Tao nói với mày một lần nữa, rằng nếu mày tiếp tục làm việc theo cách này, nó sẽ trở nên tồi tệ hơn cho mày. Mày đã được cảnh báo”.

Ngày 14-6, các đội tìm kiếm của cảnh sát Brazil mở rộng việc lục soát trong phạm vi 5 km đường bán kính, tính từ nơi tìm thấy chiếc thuyền của Pelado cùng ba lô, máy tính xách tay và đôi dép. Khi đi được hơn 3,1km, họ phát hiện thi thể một người đàn ông cùng một số vật dụng như thẻ căn cước, thẻ bảo hiểm y tế mang tên Dom Phillips.

Tumi Matis, một trong những người da đỏ bản địa bảo vệ nguồn cá trên sông Itui nói: “Tôi đã gặp Dom vài ngày trước. Ông ấy hỏi chuyện gì đang xảy ra ở thung lũng Javari? Tôi trả lời rằng ngư dân từ những nơi khác và những kẻ săn trộm đã vào lãnh thổ của chúng tôi để bắt rùa tracaja, cá pirarucu dù nó sắp tuyệt chủng”.

Cảnh sát và người da đỏ bản địa tại nơi chôn vùi thi thể Bruno.

Theo lời khai của nghi phạm Pelado, vụ giết nhà báo kỳ cựu Dom Phillips và nhà bảo vệ môi trường Bruno đã được tính toán từ trước. Khi biết cả hai sẽ đi theo sông Itaguai đến thị trấn Atalaia do Norte, Pelado và anh trai Oseney phục kích chiếc thuyền ở một khúc quanh, nơi thuyền sẽ phải giảm tốc độ. Trước đó, Orlando Possuelo, thành viên hàng đầu thuộc tổ chức của “Quyền của người bản địa Brazil” đồng thời là con trai của nhà thám hiểm huyền thoại Sydney Possuelo đã cảnh báo Dom về những mối nguy hiểm mà ông có thể sẽ gặp phải khi chọn sông Itaguai làm đường đi.

Vài giây khi chiếc thuyền xuất hiện, bằng ba phát súng, Pelado bắn chết Dom và Bruno. Xác của Dom bị kéo vào một nhánh sông rồi bị trói vào một thân cây mọc chìm dưới mặt nước. Hành lý của ông cũng bị dìm xuống lớp bùn dưới đáy sông nhưng khi thủy triều rút và khi cái xác bắt đầu phần hủy, nó nổi lên mặt nước. Riêng với Bruno, Pelado chôn ông tại một khu rừng gần đó. Cảnh sát cho biết họ đã tìm thấy quần áo và đôi giày ủng cạnh thi thể Bruno,

6 giờ chiều 14-6, Pelado cùng cảnh sát đến nơi giấu xác. 40 phút sau, thi thể của Dom và Bruno được đưa lên chiếc thuyền cứu thương màu trắng, xung quanh là hàng trăm tình nguyện viên da đỏ bản địa thuộc các tộc người Marubo, Kanamari và Matis, những người đóng vai trò quan trọng trong việc tìm kiếm nhà báo người Anh cũng như nhà hoạt động môi trường Bruno.

Orlando Possuelo, người cũng có mặt trong việc thu hồi tử thi nói: “Khi làm những việc bảo vệ môi trường sống cho người da đỏ bản địa ở Brazil, chúng tôi không bao giờ bỏ lại bất kỳ ai. Chúng tôi sẽ ở lại đây và sẽ tiếp tục chiến đấu vì đồng nghiệp của mình. Cái chết của Dom và Bruno chưa phải là hết và nó sẽ chẳng phải là dấu chấm hết chừng nào việc tàn phá rừng mưa nhiệt đới Amazon chưa dừng lại...”.

Trong một diễn biến có liên quan, ngày 18-6, cảnh sát Brazil bắt thêm một nghi phạm là Jefferson da Silva Lima vì có liên quan đến vụ giết Dom và Bruno. Bên cạnh đó, 3 trong số các bộ trưởng của Tổng thống Bolsonaro nói với hãng tin AP rằng họ nhận ra tầm quan trọng trong việc sát hại Dom, Bruno vì nó sẽ phủ bóng đen lên việc ông Bolsonaro tham dự Hội nghị thượng đỉnh châu Mỹ vào tuần sau ở Los Angeles, Mỹ. Theo kênh truyền hình CNN, Liên minh các tổ chức bản địa thung lũng Javari (UNIVAJA) cho rằng cái chết của Doms và Bruno không phải là hành động bột phát của anh em Pelado, mà sau lưng nó là một tổ chức tội phạm…

Vũ Cao (Theo Latin America Today)