Cần tư duy giáo dục mới giữa 'cơn bão' AI

Học sinh Trường THPT chuyên Lê Hồng Phong, Thành phố Hồ Chí Minh học môn trí tuệ nhân tạo.

AI không thay thế tư duy

Thầy giáo Ngô Thành Nam, Hiệu trưởng Trường liên cấp B.School nhận định: “Công nghệ không phải là vấn đề, vấn đề nằm ở cách chúng ta tiếp cận nó”. Nhận định ngắn gọn trên đã chỉ ra một thực tế rõ rệt: Khó khăn của giáo dục thời AI không đến từ bản thân AI, mà đến từ cách người dạy và người học phản ứng trước sự phát triển nhanh chóng của công nghệ.

Sự xuất hiện hàng loạt công cụ AI khiến không ít giáo viên lúng túng. Nhiều thầy cô chia sẻ, học sinh dùng AI nhiều đến mức không còn hiểu vì sao mình phải học. Trong nhiều lớp học, học sinh hoàn toàn có thể tạo ra đáp án, bài làm hoặc sản phẩm học tập chỉ bằng vài câu lệnh với AI.

Điều đó vô tình khiến việc học không còn là hành trình khám phá, mà trở thành hành động lấy kết quả cho xong. Chính điều này khiến việc dạy học trở nên thách thức hơn bao giờ hết và chính người dạy, giáo viên cũng cần có sự thay đổi để thích nghi với sự phát triển của thời đại.

Theo thầy Nam, vai trò của giáo viên đã thay đổi, thay vì cung cấp kiến thức, cần trở thành người cung cấp hoạt động cho học sinh, tạo điều kiện để học sinh tự tìm ra kiến thức.

Việc duy trì sự chú ý và hứng thú học tập đang trở thành một thử thách lớn. Tiến sĩ Nguyễn Thị Thu Huyền, Giám đốc chuyên môn Pathway School & Pathway Academy chia sẻ: “Giờ có nhiều thứ làm cho ta vui hơn việc học, chính vì vậy, việc dạy học khó hơn xưa rất nhiều.

Động lực học tập chỉ xuất hiện khi học sinh cảm thấy mình có quyền chủ động, chẳng hạn được tự đặt ra vấn đề cần giải thay vì chỉ giải bài mà người khác giao. Lớp học không nên bắt đầu bằng khái niệm, định nghĩa khô khan như trước mà giáo viên cần xuất phát từ một hiện tượng thực tế, điều học sinh đang tò mò hoặc quan tâm, các thí dụ của giáo viên nên lấy từ những gì gần gũi với đời sống của người học”.

Trong thời đại AI, áp lực “học nhanh-làm nhiều” dễ khiến cả giáo viên và học sinh rơi vào trạng thái chạy theo số lượng, kết quả thay vì chất lượng và trải nghiệm trong quá trình học tập.

Tâm lý sợ sai, sợ người khác biết sự hạn chế của bản thân càng trở nên trầm trọng khi AI có thể dễ dàng tạo ra câu trả lời hoàn hảo. Vì vậy, học sinh mất đi cơ hội học từ chính lỗi sai của bản thân. Sau thời gian bùng nổ hào hứng với các công cụ AI, có thể thấy người học và người dạy phải biết tự kiểm soát cách sử dụng AI, chọn lọc những nhiệm vụ thật sự có ý nghĩa, tránh biến mình thành người chạy đua với năng suất do máy móc tạo ra.

Theo Tiến sĩ Hoàng Anh Đức, nghiên cứu viên Trường đại học RMIT Việt Nam, việc giáo viên thường bắt đầu tiết học bằng cách đặt câu hỏi ngay lập tức để kích hoạt lớp đã vô tình cướp đi cơ hội tư duy của các em. Với AI, điều quan trọng là tạo ra “luật chơi” sao cho học sinh tự tư duy, sau đó mới đối chiếu với AI để xem điểm mạnh, yếu của bản thân. AI là công cụ phản chiếu, hỗ trợ, không phải cái máy thay thế tư duy.

Nuôi dưỡng tư duy, sự sáng tạo

Theo các chuyên gia, nếu phần lớn thách thức đến từ cách tiếp cận, thì lời giải cũng nằm ở việc xây dựng lại cách thức dạy và học phù hợp với thời đại AI: Linh hoạt hơn, thực tế hơn và lấy người học làm trung tâm. Thầy giáo Ngô Thành Nam nhấn mạnh, yếu tố quan trọng nhất khi thiết kế bài học là niềm vui, nếu không vui thì học sinh khó nhớ được kiến thức đã học.

Niềm vui trong lớp học không phải là giải trí đơn thuần, mà là sự hứng khởi của việc được tham gia, tự làm, trải nghiệm. Khi học sinh được đặt vào tình huống thực tế, được tự tìm ra kiến thức, các em không còn thời gian hay nhu cầu tìm sang những hoạt động gây xao lãng.

Một tiết học hiệu quả phải giúp học sinh cảm thấy học xong có thể ứng dụng được vào đời sống thực tiễn, bắt đầu từ vấn đề thật, tình huống thật. Điều đó không chỉ giúp học sinh hiểu tại sao phải học, mà còn có động lực duy trì việc học. Học sinh phải trở thành người chủ động tìm ra kiến thức cho mình, thay vì chỉ tiếp nhận.

Đây là một sự thay đổi vai trò quan trọng của giáo dục hiện đại. Đặc biệt, trong bối cảnh AI có thể làm hộ mọi thứ, lượng bài tập về nhà cũng cần được điều chỉnh, để học sinh thật sự có khả năng tự làm. Có thể xem AI như một người thầy có khả năng trò chuyện, thảo luận, góp ý cho mình những định hướng.

Dù AI có thể hoàn thành rất nhiều công việc một cách nhanh chóng, nhưng giáo dục vẫn phải đặt những câu hỏi cơ bản: Chúng ta học để làm gì? Để chạy đua với năng suất, hay để trở thành con người tốt hơn? Một nền giáo dục hợp lý phải giúp thầy cô và học sinh biết chọn lọc, xác định đâu là phần công việc nên để máy làm và đâu là phần không thể thay thế bởi máy móc, công nghệ, giúp nuôi dưỡng tư duy, sự sáng tạo.

Trong “cơn bão tối ưu” mà AI mang đến, giáo dục không thể đứng ngoài thay đổi. Nhưng thay đổi không phải để chạy nhanh hơn máy, mà để giữ lại vai trò của người thầy và giá trị của người học ở tư duy, cảm xúc, sự tò mò và niềm vui khám phá.

Một lớp học lý tưởng trong thời đại này không phải là nơi cấm đoán công nghệ, mà là nơi thiết lập luật chơi để AI trở thành trợ lý, không phải người thay thế. Trên hết, giáo dục thời AI phải giúp người học không chỉ “biết nhiều hơn”, mà hiểu rõ hơn mình đang học để trở thành ai, hiểu rõ hơn ý nghĩa của việc học. Đó chính là cách giữ lại “tính người” trong việc “học và hỏi” trong thời đại tối ưu.

NGỌC Ý và KHÁNH TRÌNH