Cánh diều Huế 'hồi sinh' trên đất Mỹ

Chuyên gia Vũ Đỗ cùng 2 chuyên gia giám tuyển và bảo tồn của Bảo tàng Hàng không và Không gian Quốc gia Smithsonian bên cạnh con diều Huế. Ảnh: Bảo tàng Hàng không và Không gian Quốc giaSmithsonian

Lý lịch một cánh diều

Gần đây, một buổi tọa đàm trực tiếp lẫn trực tuyến kết nối hai đầu cầu Việt Nam và Mỹ với sự góp mặt của các chuyên gia, người đam mê nghệ thuật truyền thống đã giúp mọi người hiểu hơn hành trình bảo tồn cánh diều Huế ở xứ sở cờ hoa. Nhân vật chính của buổi tọa đàm hôm đó chính là chuyên gia phục chế Vũ Đỗ - anh hiện đang theo đuổi việc nghiên cứu tại Mỹ.

Theo chuyên gia Vũ Đỗ, trong một lần tham quan phòng bảo quản các hiện vật tại Bảo tàng Hàng không và Không gian Quốc gia Smithsonian (Mỹ), anh tình cờ phát hiện hai hiện vật đến từ Việt Nam. Một trong hai hiện vật ấy là con diều có nguồn gốc từ Huế.

“Mình đã đề xuất để nghiên cứu và chia sẻ với mọi người về kỹ thuật làm diều” - Vũ Đỗ nói và ngay lập tức nhận được sự ủng hộ. Và dự án có tên “Đánh thức con diều: từ Smithsonian 2025 về Huế 1967” chính thức ra đời.

Bằng mắt thường có thể thấy rõ con diều hình chim được làm bằng chất liệu từ tre, giấy. Qua thời gian, do chất liệu quá mong manh nên bị rách ở vài chỗ, một số nơi bị nhúm lại, bề mặt nhiều bụi. Ngoài được đựng trong chiếc hộp theo chuẩn bảo tàng, con diều còn được đặt bên trong một chiếc hộp nguyên bản đi kèm. Cùng với đó là hình ảnh tư liệu vị sĩ quan cầm con diều, một số lá thư trao đổi của người tặng lẫn vị giám tuyển. “Con diều này được vị sĩ quan đặt một nghệ nhân ở Huế làm, rồi sau đó đưa vào Đà Nẵng và đem về Mỹ trước khi được chuyển đến bảo tàng”, anh Vũ Đỗ kể lại.

Ngược dòng lịch sử, 58 năm trước, một sĩ quan không quân Hoa Kỳ từng “phải lòng” với diều Huế nên đã đặt hàng một nghệ nhân làm diều ở Huế chế tác cánh diều này và mang về Mỹ theo đề nghị của ông Paul E. Garber, giám tuyển của bảo tàng vào thời điểm đó. Những thông tin được Vũ Đỗ cung cấp từ màn hình kết nối trực tiếp ở Mỹ đã khiến các vị khách mời ở Hà Nội, Huế không khỏi bất ngờ. Gần 6 thập kỷ trôi qua, với biết bao thăng trầm lịch sử, cánh diều ấy dù không còn nguyên vẹn nhưng đã cho chúng ta biết nhiều hơn về một số phận thú vị, tình yêu nghệ thuật truyền thống của người làm ra nó lẫn người đặt làm và hành trình tồn tại của một hiện vật Việt Nam ở trên đất Mỹ.

Thú vị hơn khi anh Vũ Đỗ phát hiện ra thông tin của nghệ nhân làm diều thông qua một số lá thư trao đổi của vị sĩ quan và nhà giám tuyển - chỉ gói gọn trong một dòng: “Ong. Doan Van Chuoc, No. 62 Duong Vo-Tanh, Phuong Phu-Cat, Dong Ba, Hue, Vietnam”.

Thông qua các mối quan hệ, anh đã kết nối với một nghệ sĩ ở Huế để nhờ tìm. Lần theo những thông tin ngắn gọn ấy, đã xác định đường Võ Tánh xưa kia bây giờ là đường Nguyễn Chí Thanh, thuộc phường Phú Xuân (TP. Huế). Và ngôi nhà chính xác hiện tại nằm ở số 76 đường Nguyễn Chí Thanh, trước kia là nơi sống và giờ đây là nhà thờ của nghệ nhân Đoàn Văn Chước. Dù đã gặp được các người cháu, nhưng vì cụ qua đời khá lâu nên tư liệu hiện giờ không còn.

Cùng sự giúp sức của các cộng sự và các phương tiện kỹ thuật hiện đại ở bảo tàng, Vũ Đỗ đã tiến hành phục chế con diều. Tất cả phải trải qua một quy trình khoa học, bài bản, dưới sự giám sát của các chuyên gia cũng như giám tuyển và trên hết là một đề xuất phương án, phân tích kỹ lưỡng hiện vật đi kèm kết quả cụ thể được phê duyệt.

Chụp X-quang cho diều

Từ những hình ảnh về quá trình phục chế được Vũ Đỗ công bố qua màn hình, con diều chẳng khác gì bệnh nhân được “bác sĩ” Vũ Đỗ chụp X-quang để xem rõ cấu trúc, mức độ hư hỏng. Thật may mắn, cấu trúc khung của “bệnh nhân” diều được xác định không hề bị gãy và còn tốt dù đã qua gần 60 năm tồn tại. Cùng với đó, hệ thống giấy, màu cũng được các chuyên gia dùng kính hiển vi để phân tích.

Sau rất nhiều ngày “chẩn đoán”, Vũ Đỗ cùng các chuyên gia xác định con diều được làm bằng chất liệu giấy glassine, giấy cotton, sợi nilon với vật liệu đỡ từ tre; màu con diều làm từ phẩm nhuộm màu cánh kiến và chất kết dính là keo da động vật.

Dù đã có kinh nghiệm phục chế khá nhiều hiện vật, nhưng đứng trước con diều có xuất xứ từ Huế này, Vũ Đỗ chia sẻ rằng anh rất hồi hộp. Ngay cả việc đưa con diều ra khỏi chiếc hộp cần đến 5 người và gần như ai cũng “nín thở”, bởi chỉ cần một sơ suất nhỏ sẽ khiến hiện vật trở nên lâm nguy.

Một khi con diều được đưa ra ngoài và cố định cũng là lúc vị chuyên gia trẻ đến từ Việt Nam phô diễn kỹ năng phục chế. Bằng kỹ thuật điêu luyện cùng đôi bàn tay khéo léo, Vũ Đỗ lần lượt làm sạch bề mặt con diều. Với các vết rách tùy từng bộ phận sẽ được vá bằng giấy thủ công khớp màu. Tất cả quá trình này được đánh dấu kỹ càng để người sau có thể hiểu được lý lịch của việc phục chế con diều - một trong những chi tiết quan trọng với những người làm công tác bảo tồn, phục chế.

Khi những vết rách được vá lại, đuôi diều được khắc phục duỗi ra, màu sắc con diều cơ bản được trả lại như ban đầu, mọi cảm xúc trong Vũ Đỗ như vỡ òa. “Lúc lật con diều ngược lại nó thật tuyệt vời, thật đáng yêu làm sao. Mình hy vọng một ngày không xa sẽ tái dựng lại con diều ấy, và thả trên bầu trời nơi nó được sinh ra, đó là xứ Huế”, Vũ Đỗ chia sẻ.

Vũ Đỗ là nghiên cứu sinh Việt Nam đầu tiên theo học chương trình học bổng Fulbright, chuyên ngành bảo tồn nghệ thuật tại Đại học SUNY Buffalo State. Hiện, Vũ Đỗ đang nghiên cứu và học tập tại Khoa Bảo tồn Hiện vật của Bảo tàng quốc gia Mỹ (National Gallery of Art) Washington, D.C.

Nhật Minh