Cấu trúc thần thoại kinh điển trong nghệ thuật kể chuyện của các 'bom tấn' Hollywood

Là một trong những nhà tư vấn câu chuyện hàng đầu của Hollywood, từng cộng tác với những hãng phim lớn như 20th Century Fox, Walt Disney, Paramount cũng như tham gia phát triển kịch bản cho nhiều phim hoạt hình nổi tiếng như Aladdin, The Lion King… hơn ai hết, Vogler là người tiếp xúc hàng ngày với các dự án điện ảnh trị giá hàng triệu USD và phải đối mặt với thách thức làm sao để các câu chuyện thật sự cuốn hút, đạt được thành công.

Bằng cách phân tích hàng trăm kịch bản, kế thừa công trình Người hùng mang ngàn gương mặt của Joseph Campbell cũng như các kết quả nghiên cứu tâm lý của Sigmund Freud, Carl G.Jung… ông đã đưa ra nền móng cơ bản cho việc kể chuyện ở nhiều ngành nghề, từ việc đào tạo biên kịch trong ngành điện ảnh, là công cụ tham khảo cho ngành viết lách, quảng cáo cũng như những người sáng tạo nội dung…

Tác giả Christopher Vogler là chuyên gia tư vấn câu chuyện hàng đầu ở Hollywood. Ảnh: CG Fewston

Một tâm thức chung

Trong Hành trình người viết, ông chứng minh bằng cách thỏa mãn những ước nguyện sâu kín nhất trong lòng độc giả là được nhìn thấy nhân vật chính quật cường trước thử thách và cái chết mà mọi câu chuyện đều có khả năng đạt đến thành công.

Điều này dựa trên những thiên anh hùng ca hàng nghìn năm qua đã bồi đắp tâm thức tập thể mà qua hình tượng siêu anh hùng gần như bất diệt, con người đã gửi gắm hy vọng và mong ước chiến thắng, được làm chủ sự bất định của cuộc sống và cái nhỏ bé của bản thân trước định mệnh, quyền lực và các nghịch lý.

Do đó có thể nói mọi câu chuyện hấp dẫn con người đều chứa đựng một số yếu tố chung nhất, mà có thể tóm tắt dưới cái tên chung là “hành trình anh hùng”.

Tuy vậy không phải Vogler, người đầu tiên đưa ra cấu trúc bền vững nhất của nghệ thuật kể chuyện chính là Joseph Campbell. Trong tác phẩm Người hùng mang ngàn gương mặt nổi tiếng, ông nhận ra về bản chất, mọi câu chuyện đều y hệt nhau, có cấu trúc lặp đi lặp lại bất tận với vô hạn biến thể đến từ các khuôn mẫu cổ đại của thần thoại.

Không chỉ Campbell, Vogler cũng “kết nối” với đúc rút của nhà tâm lý học Thụy sĩ Carl G.Jung khi ông từng khẳng định có sự tương thích mạnh mẽ giữa các hình ảnh trong giấc mơ của bệnh nhân mà mình chăm sóc với các cổ mẫu trong thần thoại.

Jung cho rằng cả hai đều xuất phát từ những nguồn sâu thẳm hơn: vô thức tập thể của loài người. Và những nhân vật được lặp đi lặp lại trong thế giới thần thoại cũng chính là những thứ thường xuyên xuất hiện trong giấc mơ và tưởng tượng: các anh hùng trẻ tuổi, những bô lão thông thái, người biến hình hay các nhân vật phản diện núp trong bóng tối…

Với việc đưa thêm những thay đổi do thời thế biến đổi và xu hướng thưởng thức của khán giả hiện nay, cuối cùng hành trình gồm 12 chặng của Vogler đã được hình thành.

Sách Hành trình người viết do Phương Nam Books và NXB Thế giới ấn hành, biên kịch Trần Minh (Bình Bồng Bột) dịch. Ảnh: Phương Nam Books

12 chặng của hành trình anh hùng

Theo mô hình của Vogler, dẫu cho có muôn vàn biến thể nhưng câu chuyện thu hút khán giả luôn là hành trình mà ở đó nhân vật chính từ bỏ cuộc sống quen thuộc để dấn thân vào thế giới xa lạ đầy thử thách. Đó có thể là hành trình hướng ngoại đến một địa điểm cụ thể như một mê cung, một khu rừng hay một hang động, một thành phố… nơi họ chiến đấu với thế lực phản diện khó nhằn.

Nhưng cũng có nhiều tác phẩm xoáy sâu vào hành trình nội tâm, nơi nhân vật chính dần trưởng thành và thay đổi qua các chặng, từ tuyệt vọng đến hy vọng, từ yếu ớt đến mạnh mẽ, từ điên cuồng đến khôn ngoan, từ yêu thành hận… để tìm về tâm trí, trái tim và linh hồn thuần khiết, mạnh mẽ, ngoan cường của mình.

12 chặng ấy được Vogler chia làm 3 hồi trong hành trình anh hùng. Trong đó Hồi I: Ly biệt bắt đầu khi nhân vật chính được giới thiệu ở thế giới bình phàm (chặng 1), nơi họ nhận được tiếng gọi phiêu lưu (2) để lên đường đến miền đất mới. Ban đầu họ miễn cưỡng (3) thậm chí là đưa ra lời từ chối (4), nhưng rồi sẽ nhận được sự khích lệ từ sư phụ (5) để vượt qua rào cản đầu tiên (6) và tiến vào thế giới đặc biệt, nơi họ sẽ gặp các khảo thí, đồng minh và kẻ thù (7) để cuối cùng là tiếp cận hang động trong cùng.

Từ đây Hồi II: Dấn thân bắt đầu, khi các nhân vật phải chịu đựng khổ hình giữa đường (8), nhưng rồi họ sẽ vượt qua sau nhiều lần chết và phục sinh. Sau khi đã được thử thách bởi muôn trùng khó khăn, Hồi III: Trở về khởi phát từ khi họ chiếm lĩnh phần thưởng (9) ở hành trình trước đó và bị truy đuổi trên đường về với thế giới bình phàm (10). Thế nhưng con đường trở về không hề dễ dàng, họ tiếp tục phải vượt qua rào cản, trải qua trải nghiệm hồi sinh (11) và được chính trải nghiệm đó biến đổi, để cuối cùng trở về cùng thần dược hoặc kho báu có lợi cho thế giới bình phàm (12).

8 cổ mẫu kinh điển

Từ đây ông cũng liệt kê ra 8 cổ mẫu và nhiều biến thể thường xuất hiện trong các câu chuyện. Đó là anh hùng – người đại diện cho bản ngã trên con đường tìm kiếm bản sắc và sự toàn vẹn, là góc nhìn phóng chiếu bản thân của chính khán giả.

Đến chặng 5 hành trình, cổ mẫu sư phụ bắt đầu xuất hiện, đại diện cho khát vọng cao nhất và hình tượng muốn hướng đến nhất của người anh hùng nhằm dạy bảo, huấn luyện và tạo động lực cho nhân vật chính.

Khi bước vào cuối chặng 7 để chuẩn bị cho Hồi II, anh hùng rồi sẽ gặp phải vệ thần giữ cửa – người đưa ra thử thách để khẳng định cho sự vượt trội của “người được chọn” nhằm ngăn cản những kẻ không xứng đáng. Ban đầu cổ mẫu này có thể đáng sợ, nhưng khi vượt qua bằng khả năng riêng, đây hoàn toàn có thể là trợ thủ ngầm, tham gia trực tiếp hoặc gián tiếp cùng nhân vật chính bước vào Hồi II.

Và khi đã bước vào hồi này, người mở đầu hành trình sẽ là sứ giả - người mang đến thử thách, cũng như thông báo trước những thay đổi to lớn sắp sửa diễn ra. Sau đó lần lượt những cổ mẫu khác cũng xuất hiện, từ lành tính như đồng minh (người giúp sức cho anh hùng) đến trung tính như kẻ thay đổi hình dạng (người có lúc là người tốt trong lớp vỏ phản diện và ngược lại).

Trong khi đó kẻ lừa đảo và bóng tối chính là những cấp độ thách thức khác nhau mà người anh hùng phải bỏ công đánh bại. 2 cấp độ này chính là đại diện để người anh hùng vận dụng những gì đã có từ trước, hướng đến mục đích bản thân đề ra trước khi bước vào chặng đường thử thách.

Lion King là bộ phim Vogler đã tham gia tư vấn cốt truyện dựa trên 12 chặng hành trình anh hùng. Ảnh: IMDb

Từ biết để quên và thực hành

Tuy đưa ra 8 cổ mẫu và 12 chặng hành trình, nhưng Vogler cũng khẳng định đây chỉ là một khung kết cấu chung và có thể linh hoạt, tùy biến. Chẳng hạn có thể dễ dàng áp dụng hành trình anh hùng trong các thể loại phim ảnh đương thời, từ bi sang hài, từ lãng mạn sang phiêu lưu hành động bằng cách thay đổi bối cảnh và động cơ của nhân vật chính.

Trong khi đó mỗi 1 trong 8 cổ mẫu đều có thể là kẻ thay đổi hình dạng mọi lúc mọi nơi, chẳng hạn sứ giả phút trước có thể đặt ra những thức thách để kiểm chứng anh hùng, nhưng sau đó có thể trở thành đồng minh đáng kính hoặc hoàn toàn ngược lại, là bóng tối và là trùm cuối nắm giữ bước ngoặt.

Điều này sẽ giúp tăng thêm sự bất ngờ và các tình tiết khó đoán cho người thưởng thức. Ngoài ra mỗi cổ mẫu cũng khá phong phú với nhiều tính cách khác nhau, chẳng hạn anh hùng thì có anh hùng chủ động tham gia hành trình, anh hùng bất đắc dĩ, anh hùng cô độc, anh hùng của cộng đồng, phản anh hùng …

Trong phiên bản kỷ niệm 25 năm phát hành, để dễ áp dụng, Vogler cũng phân tích cách mà những bộ phim đoạt giải Oscar như The Lion King, Titanic, The Shape of Water… sử dụng hành trình anh hùng để đạt được thành công, từ đó chỉ ra những điểm mẫu chốt để độc giả có thể tự kể và tự sáng tạo câu chuyện của mình.

Và như sự đa dạng biến thể và biến hóa liên tục của cổ mẫu, hành trình anh hùng chỉ là một khung xương cố định giúp ta hiểu hơn về cách mà một câu chuyện trở nên sống động, nhưng sau rốt, điều cần thiết nhất, như Vogler nói, là quên tất cả để người sáng tạo tự kể câu chuyện của mình.

Minh Anh