Chấm dứt ô nhiễm nhựa: Hướng tới một công cụ ràng buộc pháp lý quốc tế

Tiềm ẩn nhiều nguy cơ đe dọa toàn cầu

Theo số liệu của Chương trình Môi trường Liên Hợp Quốc (UNEP), sản lượng nhựa toàn cầu đã tăng từ 2 triệu tấn năm 1950 lên 348 triệu tấn vào năm 2017, trở thành một ngành công nghiệp toàn cầu trị giá 522,6 tỷ USD. Sản lượng nhựa dự kiến sẽ tăng gấp đôi vào năm 2040.

Ngoài ra, tác động của việc sản xuất nhựa và ô nhiễm rác thải nhựa đối với 3 cuộc khủng hoảng trên hành tinh gồm biến đổi khí hậu, mất mát thiên nhiên và ô nhiễm môi trường. Đối với ô nhiễm nhựa, quá trình sản xuất và việc tiếp xúc với nhựa gây hại cho sức khỏe con người, có khả năng ảnh hưởng đến khả năng sinh sản, nội tiết tố, hoạt động trao đổi chất và thần kinh. Trong khi đốt rác nhựa ngoài trời gây ô nhiễm không khí nghiêm trọng.

Đến năm 2050, lượng khí thải gây hiệu ứng nhà kính liên quan đến sản xuất, sử dụng và thải bỏ nhựa sẽ lên tới 15% lượng khí thải cho phép, như một phần của mục tiêu hạn chế sự nóng lên toàn cầu của hành tinh ở mức 1,5 độ C.

Với khoảng 11 triệu tấn rác thải nhựa đổ ra đại dương mỗi năm, hơn 800 loài sinh vật biển và ven biển bị ảnh hưởng bởi việc nuốt phải, vướng vào và các mối nguy hiểm khác. Lượng rác thải nhựa đổ ra biển có thể tăng gấp 3 lần vào năm 2040.

Trước đó, WWF đã công bố một báo cáo về thực trạng rác thải nhựa đại dương. Mỗi năm, có khoảng từ 19 đến 23 triệu tấn rác thải nhựa đổ ra biển, trong đó, phần lớn là rác thải sản phẩm nhựa dùng 1 lần, là nguyên nhân chính gây ô nhiễm đại dương. Rác này chiếm tới 60% nguyên nhân gây ô nhiễm đại dương, mặc dù, ngày càng nhiều quốc gia triển khai hành động cấm sử dụng sản phẩm nhựa này.

Ô nhiễm rác thải nhựa đe dọa toàn cầu, với 3 cuộc khủng hoảng trên hành tinh gồm biến đổi khí hậu, mất mát thiên nhiên và ô nhiễm môi trường.

Báo cáo được tổng hợp từ hơn 2.000 công trình nghiên cứu riêng về những tác động tiêu cực của rác thải nhựa đối với các đại dương, đa dạng sinh học và sinh thái biển. Theo đó, WWF cho biết, rác thải nhựa đã xuất hiện ở những vùng xa xôi nhất và những vùng nguyên sinh của Trái Đất như vùng băng Bắc Cực và trong các loài cá sinh sống tại khu vực sâu nhất của đại dương là Rãnh Mariana.

Mặt khác, đại dịch Covid-19 đã chứng kiến việc sử dụng sản phẩm nhựa trong năm 2020 giảm 2,2% so năm trước đó. Tuy nhiên, việc sử dụng các sản phẩm nhựa dùng 1 lần lại tăng lên và việc sử dụng đồ nhựa nói chung dự kiến cũng sẽ tăng trở lại khi nền kinh tế phục hồi sau đại dịch.

Theo báo cáo của Tổ chức Hợp tác và Phát triển kinh tế (OECD), nhựa góp phần sản sinh ra 3,4% lượng khí thải gây hiệu ứng nhà kính trên toàn cầu trong năm 2019, trong đó 90% là từ hoạt động sản xuất nhựa từ nhiên liệu hóa thạch. Đến năm 2021, thế giới đã sử dụng 460 triệu tấn nhựa, gần gấp đôi so với con số ghi nhận năm 2000. Cùng với đó, lượng rác thải nhựa cũng đã tăng hơn gấp đôi, lên 353 triệu tấn.

Tuy nhiên, lượng rác thải nhựa được tái chế chỉ đạt 9%, 19% được tiêu hủy và gần 50% được chôn lấp tại các hố rác đủ tiêu chuẩn. Vẫn còn 22% lượng rác thải nhựa được xử lý tại những bãi rác không đúng quy định, đốt cháy tại các bãi rác lộ thiên hoặc rò rỉ ra môi trường.

Xây dựng thỏa thuận pháp lý toàn cầu

Một nghị quyết lịch sử mới được thông qua tại cuộc họp Đại hội đồng Môi trường Liên Hợp Quốc (UNEA-5) ở Nairobi (Kenya) diễn ra mới đây, với sự chấp thuận của các Nguyên thủ quốc gia, Bộ trưởng môi trường và các đại diện khác từ 175 quốc gia. Theo đó Nghị quyết nhằm chấm dứt ô nhiễm nhựa và xây dựng một thỏa thuận quốc tế có tính ràng buộc pháp lý vào năm 2024, có tên gọi là "Chấm dứt ô nhiễm nhựa: Hướng tới một công cụ ràng buộc pháp lý quốc tế".

“Ngày nay, không có khu vực nào trên hành tinh không bị ảnh hưởng bởi ô nhiễm nhựa, từ trầm tích biển sâu đến đỉnh núi Everest. Hành tinh xứng đáng có một giải pháp đa phương thực sự cho thảm họa ảnh hưởng đến tất cả chúng ta. Một thỏa thuận từ nguồn đến biển” - bà Amina Mohammed, Phó Tổng Thư ký Liên Hợp Quốc nhận định.

Theo Chủ tịch Đại hội đồng Môi trường Liên Hợp Quốc, Bộ trưởng Khí hậu và Môi trường Na Uy Espen Barth Eid đánh giá, Nghị quyết được thông qua đã thể hiện sự hợp tác đa phương ở mức tốt nhất. Nghị quyết dựa trên 3 dự thảo Nghị quyết ban đầu từ các quốc gia khác nhau, thành lập Ủy ban Đàm phán Liên Chính phủ (INC) bắt đầu hoạt động vào năm 2022, với tham vọng hoàn thành dự thảo thỏa thuận toàn cầu ràng buộc về mặt pháp lý vào cuối năm 2024.

Nghị quyết đề cập đến toàn bộ vòng đời của nhựa, tức là sản xuất, sử dụng và thải bỏ nó. Nghị quyết này sẽ là một công cụ ràng buộc pháp lý, phản ánh các lựa chọn thay thế khác nhau để giải quyết vòng đời đầy đủ của nhựa, thiết kế các sản phẩm và vật liệu có thể tái sử dụng và tái chế, đồng thời cho thấy nhu cầu tăng cường hợp tác quốc tế để tạo điều kiện tiếp cận công nghệ, xây dựng năng lực, khoa học và hợp tác kỹ thuật.

Ô nhiễm nhựa là một thách thức lớn với thế giới nói chung và từng quốc gia nói riêng. Lượng rác thải nhựa quá cao gây ra gánh nặng với môi trường, đặc biệt với các quốc gia đang phát triển và có hệ thống quản lý chất thải rắn chưa hoàn thiện như Việt Nam.

Tại Việt Nam, theo thống kê trung bình mỗi năm, Việt Nam thải ra khoảng 1,8 triệu tấn rác thải nhựa, nằm trong số 20 quốc gia có lượng rác thải lớn nhất và cao hơn mức trung bình của thế giới.

Trước thực trạng đó, Bộ TN&MT và một số đơn vị đã tiên phong đề xuất sáng kiến Hợp tác công tư xây dựng kinh tế tuần hoàn trong quản lý rác thải nhựa (Hợp tác công - tư quản lý rác thải nhựa) nhằm mục tiêu đưa rác thải nhựa vào kinh tế tuần hoàn và quản lý vấn đề rác thải nhựa tại Việt Nam, thông qua chia sẻ kiến thức, chuyển giao công nghệ, nâng cao nhận thức cộng đồng và thúc đẩy sự đổi mới, sáng tạo để giải quyết vấn đề rác thải nhựa trên quy mô toàn quốc.

Chia sẻ về giải pháp giảm thiểu rác thải nhựa trong thời gian tới, ông Phan Tuấn Hùng, Vụ trưởng Vụ Pháp chế, Bộ TN&MT cho biết: Việc thành lập và phát triển nhóm Hợp tác công - tư tạo ra sức mạnh tổng hợp, thiết lập một mô hình hợp tác cùng nhau giải quyết vấn đề rác thải nhựa hiện nay tại Việt Nam. Đây là một diễn đàn thiết thực giúp Chính phủ, Bộ Tài nguyên và Môi trường có các sáng kiến, thảo luận mang tính thực tiễn cao, đồng thời nắm bắt được các vướng mắc, khó khăn mà khối tư nhân đang gặp phải để hỗ trợ và hoàn thiện hệ thống chính sách pháp luật.

Bà Inger Andersen - Giám đốc điều hành Chương trình Môi trường Liên Hợp Quốc.

“Việc Nghị quyết được thông qua đánh dấu sự thành công của hành tinh đối với nhựa sử dụng một lần. Đây là hiệp định đa phương về môi trường quan trọng nhất kể từ Hiệp định Paris về biến đổi khí hậu năm 2015. Nghị quyết là một chính sách bảo hiểm cho thế hệ hiện tại và thế hệ sau, những người có thể sống với nhựa mà không bị lên án”.

Lan Anh (T/h)