Chỉ dự báo chính xác vẫn không đủ để ngăn chặn thiên tại vượt mức lịch sử

Đợt mưa lũ lịch sử vừa qua là hiện tượng cực đoan hiếm gặp

Đánh giá về tình hình mưa lũ lịch sử xảy ra gần đây ở khu vực miền Trung, ông Mai Văn Khiêm, Giám đốc Trung tâm Dự báo khí tượng thủy văn Quốc gia cho biết, đợt mưa lũ tại Nam Trung bộ từ 16 - 22/11 là một hiện tượng cực đoan, vượt kỷ lục lịch sử. Lượng mưa tại nhiều trạm như Sơn Hòa (Đắk Lắk) 601,2 mm hay Quy Nhơn (Gia Lai) 380,6 mm đều vượt các kỷ lục lịch sử từng ghi nhận.

Một số trạm khác như Sơn Thành Tây, Sơn Thành Đông, Hòa Mỹ Tây, sông Hinh ghi nhận tới 1.000 - 1.200 mm chỉ trong vài ngày. Theo phân loại của Tổ chức Khí tượng thế giới (WMO), đây là các sự kiện hiếm gặp, gần như không thể dự báo chính xác định lượng.

Trung Bộ trải qua đợt mưa lũ lịch sử hiếm gặp.

Cũng theo ông Khiêm, đợt lũ lớn ở Nam Trung bộ đã đi ngược lại quy luật, gần như chưa từng xuất hiện trong hơn 50 năm quan trắc và không thuộc mức lũ tính toán thông thường. Điều này cho thấy chỉ dự báo chính xác hơn vẫn không đủ để "ngăn chặn thiên tai vượt lịch sử.

Về nguyên nhân gây ra đợt mưa lũ lịch sử này, vị Giám đốc Trung tâm Dự báo khí tượng thủy văn quốc gia cho rằng, đây là tác động của tổ hợp nhiều hình thái thời tiết cực đoan. Trên cao, nhiễu động trong đới gió đông trên độ cao từ 1.500 - 5.000 m hoạt động mạnh, kết hợp với không khí lạnh cường độ rất mạnh, đặc biệt từ đêm 17.11, tạo nên vùng hội tụ ẩm từ tầng thấp đến tầng cao.

Đồng thời, hơi nước từ Biển Đông liên tục được chuyển vào đất liền Trung bộ và Tây nguyên, trong khi địa hình Trường Sơn đóng vai trò "chắn gió", kích thích đối lưu phát triển mạnh và duy trì mưa kéo dài. Lượng mưa phổ biến từ 800 - 1.700 mm ở nhiều nơi, vượt xa khả năng tiêu thoát tự nhiên.

Ngoài yếu tố thời tiết, đặc điểm địa hình và thủy văn của Trung bộ cũng làm tăng nguy cơ lũ lớn. Các lưu vực sông ngắn, độ dốc lớn khiến nước mưa tập trung nhanh về hạ lưu, dẫn đến lũ quét, lũ ống và lũ lên nhanh chỉ trong vài giờ, cộng với triều cường dâng cao, khiến việc tiêu thoát nước diễn ra chậm.

Cạnh đó, biến đổi khí hậu khiến các hình thái mưa cực đoan trở nên mạnh hơn và khó dự báo hơn, đồng thời gia tăng tần suất lũ lớn trong 10 - 15 năm gần đây, với nhiều trạm ghi nhận lượng mưa vượt mức lịch sử 1.000 - 1.700 mm/đợt.

Theo thống kê trong 30 năm qua, các đợt lũ lớn ở Nam Trung Bộ thường xảy ra trước ngày 15/11. Tuy nhiên, đợt lũ lớn năm 2025 lại xuất hiện muộn hơn so với quy luật này.

Sự kiện lũ lớn bất thường này là một minh chứng rõ ràng cho thấy quy luật lũ truyền thống đang thay đổi, phản ánh xu hướng thời tiết ngày càng cực đoan, khó lường do tác động của biến đổi khí hậu dẫn đến sự thay đổi của hoàn lưu, bão và áp thấp nhiệt đới.

Thiên tai đang xảy ra thường xuyên hơn và khốc liệt hơn đã đặt ra yêu cầu cấp thiết về việc nâng cao năng lực dự báo, quản lý rủi ro và phòng chống thiên tai cho khu vực này.

Bên cạnh đó, biến đổi khí hậu khiến các hình thái mưa cực đoan trở nên mạnh hơn và khó dự báo hơn, đồng thời gia tăng tần suất lũ lớn trong 10-15 năm gần đây, với nhiều trạm ghi nhận lượng mưa vượt mức lịch sử 1.000-1.700 mm/đợt.

Thực hiện công tác dự báo phục vụ, Trung tâm Dự báo khí tượng thủy văn Quốc gia đã ban hành tổng cộng 55 bản tin về đợt mưa lớn này, trong đó tập trung vào dự báo mưa lớn, cảnh báo lũ cho các sông ở các tỉnh, thành phố từ Huế đến Khánh Hòa và Đồng Nai...

Cùng với đó, ban hành bản tin dự báo từ ngày 23-25/11, khu vực thành phố Huế, thành phố Đà Nẵng và phía Đông Gia Lai có mưa vừa, mưa to với lượng mưa phổ biến từ 50-110mm, có nơi trên 220mm, từ chiều và đêm 25/11 mưa lớn giảm dần.

Trung tâm Dự báo khí tượng thủy văn Quốc gia đã cung cấp thông tin dự báo, cảnh báo kịp thời, đầy đủ cho Ban Chỉ đạo Phòng thủ dân sự Quốc gia và Ban Chỉ huy Phòng thủ dân sự các bộ, ngành, địa phương thuộc khu vực Bắc Bộ, Trung Bộ, các cơ quan thông tấn, báo chí để truyền tải sớm nhất cho nhân dân các địa phương, góp phần giảm thiểu đến mức thấp nhất thiệt hại về người và tài sản.

Các Đài Khí tượng thủy văn khu vực, tỉnh, thành phố như: Huế, Quảng Ngãi, Gia Lai, Đắk Lắk, Khánh Hòa và Đài Khí tượng thủy văn khu vực Trung Bộ đã tăng cường các bản tin về mưa lũ phục vụ chỉ đạo phòng chống thiên tai...

Dự báo mưa lũ không thể chính xác tuyệt đối

Cũng liên quan đến nội dung này, GS.TS Phan Văn Tân, nguyên Chủ nhiệm bộ môn Khí tượng (ĐH Khoa học Tự nhiên – ĐHQGHN) cho biết, dù ngành khí tượng đã dự báo sớm và tương đối sát, nhưng dự báo định lượng mưa lớn là bài toán khó nhất, không thể chính xác tuyệt đối.

Ông Tân giải thích: khí quyển là một hệ động lực hỗn loạn, luôn thay đổi theo từng thời điểm và không gian. Các mô hình dự báo chỉ là những hệ phương trình toán học được giải gần đúng bằng siêu máy tính. Do hạn chế về điều kiện ban đầu, điều kiện biên và độ phân giải, mọi mô hình đều có sai số.

"Ngay cả khi khí hậu ổn định, tính bất định vẫn tồn tại. Mà trong bối cảnh biến đổi khí hậu, sự bất thường càng lớn hơn", ông Tân nhận định.

Theo GS.TS Phan Văn Tân, đợt mưa từ 25–30/10 ở Trung Trung Bộ còn bất thường hơn, khi trạm Bạch Mã ghi nhận 1.739,6 mm/24 giờ, vượt xa kỷ lục 997 mm trước đây tại Huế năm 1999. Nhiều trạm khác như Khe Sanh cũng ghi nhận hơn 1.100 mm/24 giờ. "Với cường độ mưa như vậy thì không mô hình nào có thể dự báo chính xác", ông nói.

Đợt mưa 17–21/11 ở Nam Trung Bộ tuy không lớn bằng nhưng cũng phá kỷ lục nhiều nơi: Sơn Hòa (601,2 mm), Quy Nhơn (380 mm)… dẫn đến lũ lớn, ngập sâu trên diện rộng.

Chuyên gia cho rằng nguyên nhân nằm ở địa hình dốc, sông ngắn, khả năng tiêu thoát nhanh nhưng cũng gây lũ quét; Hồ thủy điện hầu như không đủ dung tích cắt lũ trong trường hợp mưa cực đoan; Quy hoạch đô thị, hệ thống tiêu thoát nước chưa phù hợp với điều kiện mưa lớn trong bối cảnh biến đổi khí hậu; Mưa kéo dài vượt ngưỡng tự nhiên của lưu vực, khiến lũ lên nhanh chỉ trong vài giờ

"Tất cả những yếu tố bất hợp lý đó khi cộng hưởng với mưa cực đoan sẽ dẫn đến ngập lụt diện rộng", GS.TS Phan Văn Tân khẳng định.

Các chuyên gia khí tượng thủy văn khuyến cáo, trong bối cảnh biến đổi khí hậu, thời tiết, khí hậu ngày càng diễn biến phức tạp với nhiều hình thái nguy hiểm, cực đoan như mưa lớn trong thời gian ngắn, lũ quét, sạt lở đất…

Do đó, cơ quan khí tượng thủy văn khuyến nghị các cấp chính quyền và người dân thường xuyên cập nhật và tích hợp thông tin dự báo, cảnh báo khí tượng thủy văn trong các bản tin ngắn hạn 1-3 ngày, để kịp thời điều chỉnh các kế hoạch sản xuất, phương án ứng phó phù hợp, đặc biệt là phương án vận hành hồ chứa phù hợp, bảo đảm an toàn công trình và vùng hạ du, cùng với đảm bảo an toàn cho các hoạt động sản xuất và dân sinh

Tô Hội