'Chí Phèo' - Nguồn cảm hứng lớn cho các tác phẩm văn học nghệ thuật

Hơn 80 năm qua, truyện ngắn giàu kịch tính này vẫn khẳng định được sức sống mãnh liệt của nó khi được mọi thế hệ độc giả tìm đọc, được đưa vào sách giáo khoa ngữ văn, các nhân vật bước từ trang sách ra cuộc đời, tạo được giá trị điển hình độc đáo. Không chỉ dừng lại ở đó, "Chí Phèo" còn khơi nguồn cảm hứng cho nhiều tác phẩm văn học nghệ thuật bao gồm thơ, điện ảnh, âm nhạc.

Về thơ

Một trong những sự kiện có tính chất bước ngoặt hàng đầu của truyện là Chí Phèo gặp Thị Nở trong đêm say rượu ở vườn chuối. Tình yêu có một không hai đã đến với hai con người đáng thương ấy để từ đó dẫn đến những đổi thay sâu sắc trong tâm hồn Chí Phèo, gọi về khát vọng được làm người lương thiện, được sống một cuộc đời bình thường, được có một hạnh phúc giản dị. Cả hai nhà thơ Lê Đình Cánh và Quang Huy đều có những bài lục bát viết về mối tình Thị Nở - Chí Phèo.

Diễn viên Bùi Cường và vai diễn Chí Phèo.

Bài thơ "Trăng nở nụ cười" của nhà thơ Lê Đình Cánh ra đời trước, đã giành giải Ba cuộc thi thơ Báo Văn nghệ năm 1990: "Đâu Thị Nở, đâu Chí Phèo/ Đâu làng Vũ Đại đói nghèo Nam Cao?/ Vẫn vườn chuối gió lao xao/ Sông Châu vẫn chảy nôn nao mạn thuyền…/ Kẻ ngớ ngẩn, gã khùng điên/ Khi tình yêu đến bỗng nhiên thành người/ Vườn khuya trăng nở nụ cười/ Phút giây tan chảy vàng mười trong nhau/ Giữa đời vàng lẫn với thau/ Lòng tin còn chút về sau để dành/ Tình yêu nên vị cháo hành/ Đời chung bát vỡ thơm lành lứa đôi!”.

Bài lục bát ngắn gọn chỉ có 12 câu với cấu trúc rất chặt chẽ. Đã nửa thế kỷ từ khi tác phẩm "Chí Phèo" ra đời, người viết bài thơ dường như mới có dịp về quê hương của Nam Cao để từ đó dâng trào bao cảm xúc. Bao kiếp người đã qua đi, nhưng khu vườn xưa còn đó, dòng sông còn đó. Những ý thơ quan trọng và hình tượng thơ đặc sắc đều tập trung nằm ở bốn câu giữa của bài thơ: "Kẻ ngớ ngẩn gã khùng điên/ Khi tình yêu đến bỗng nhiên thành người/ Vườn khuya trăng nở nụ cười/ Phút giây tan chảy vàng mười trong nhau".

Đúng là trước cái đêm Chí Phèo gặp Thị Nở trong vườn chuối, dường như làng Vũ Đại không ai coi Chí và Thị Nở là người cả. Chí Phèo thì bị xem như một con quỷ dữ. Thị Nở thì bị mọi người xa lánh, đi lấy nước cũng phải chọn một lối đi riêng. Vậy mà kể từ sau đêm ấy, cả Chí Phèo và Thị Nở đều đổi khác. Chí Phèo thì nhớ về ước mơ một hạnh phúc gia đình nho nhỏ và muốn rủ Thị Nở sang ở hẳn với mình. Thị Nở thì lần đầu tiên biết quan tâm đến một người đàn ông, một người mà cả dân làng đều ghê sợ không muốn đến gần.

Từ ánh trăng “tỏa trên sông và sông gợn biết bao nhiêu gợn vàng” trong truyện ngắn của Nam Cao đã trở thành “trăng nở nụ cười” trong câu thơ của Lê Đình Cánh. Không chỉ là một phép nhân hóa mà dường như trời đất cũng chúc mừng cho tình yêu đặc biệt của Chí Phèo - Thị Nở. Cũng kể từ đây, bát cháo hành trở thành một biểu tượng về tình yêu đôi lứa giản dị, đơn sơ mà chân thành. Người ta vẫn có thể dành tình yêu cho nhau trong cảnh nghèo, giản đơn mà xúc động.

Sau bài thơ của nhà thơ Lê Đình Cánh 2 năm, năm 1992, nhà thơ Quang Huy có bài lục bát "Nỗi niềm Thị Nở" cũng đăng Báo Văn nghệ và được bạn đọc đón nhận nồng nhiệt: “Người ta cứ bảo dở hơi/ Trách chi miệng thế lắm lời thị phi/ Dở hơi nào dở hơi gì/ Váy em xắn lệch nhiều khi cũng tình/ Làng này khối kẻ sợ anh/ Rượu be với chiếc mảnh sành cầm tay/ Sợ anh chửi đổng suốt ngày/ Chỉ mình em biết anh say rất hiền.../ Đêm nay trời ở rất cao/ Sương thì đẫm quá trăng sao lại nhòa/ Người ta mặc kệ người ta/ Chỉ em rất thật đàn bà với anh/ Thôi rồi đắt lắm tiết trinh/ Hồn em ngập bát cháo hành nghìn năm”.

Khác với bài thơ của nhà thơ Lê Đình Cánh đứng từ điểm nhìn của tác giả, nhà thơ Quang Huy đã để cho chính Thị Nở cất tiếng nói về câu chuyện của mình, tình yêu của mình. Thị là người duy nhất nhìn ra được cái phần người của Chí Phèo, đã dâng hiến cho Chí không chỉ thân xác/ tiết trinh mà còn cả tình cảm, cả những rung động của một người phụ nữ bình thường nhất. Cho nên dù sau đó Chí Phèo tìm đến cái chết, hai người không thể nào trở thành vợ chồng như mọi đôi lứa khác trên đời thì câu chuyện của họ vẫn trở thành bất tử, thành huyền thoại về một tình yêu có sức cảm hóa mãnh liệt.

Về điện ảnh

Năm 1982, bộ phim “Làng Vũ Đại ngày ấy” được Xí nghiệp Phim truyện Việt Nam sản xuất với thời lượng 90 phút, tác giả kịch bản Đoàn Lê, đạo diễn Phạm Văn Khoa. Bộ phim đã kết hợp các truyện ngắn "Chí Phèo", "Lão Hạc" và tiểu thuyết "Sống mòn" vào trong một kịch bản, trong đó "Chí Phèo" là một trong những điểm nhấn quan trọng của bộ phim. Vai Chí Phèo được NSND Bùi Cường thể hiện còn vai Thị Nở do nghệ sĩ Đức Lưu đảm nhiệm.

Bộ phim “Làng Vũ Đại ngày ấy” là một tác phẩm kinh điển của điện ảnh Việt.

"Làng Vũ Đại ngày ấy" đã được xếp vào hàng những tác phẩm kinh điển của nền điện ảnh Việt Nam giai đoạn sau 1975 và trước Đổi Mới. Tác giả kịch bản và đạo diễn đã tạo nên một tác phẩm nhuần nhuyễn từ sự kết hợp ba trong một, khiến khán giả xem phim không thấy một sự mâu thuẫn hay khiên cưỡng nào. Trong hoàn cảnh thời ấy, những “cảnh nóng” như cảnh Chí Phèo vồ lấy ngực Thị Nở ở vườn chuối được xem là cực kỳ táo bạo, nhiều người đã yêu cầu phải cắt đi. Cuối cùng, Tổng Bí thư Đảng Cộng sản Việt Nam khi đó là Trường Chinh đã đích thân xem bộ phim và không cho cắt cảnh ở vườn chuối.

Làng Vũ Đại ngày ấy đã mang về nhiều giải thưởng danh giá cho diễn viên và đạo diễn. Diễn viên Bùi Cường nhận Huy chương vàng dành cho diễn viên chính xuất sắc nhất trong Liên hoan phim Việt Nam lần thứ 6 (1983). Đạo diễn Phạm Văn Khoa nhận Giải thưởng Nhà nước về Văn học Nghệ thuật năm 2007 cho bộ 3 tác phẩm điện ảnh là: “Lửa trung tuyến” (1961), “Chị Dậu” (1980) và “Làng Vũ Đại ngày ấy” (1982). "Làng Vũ Đại ngày ấy" đã để lại những ấn tượng sâu đậm trong lòng khán giả thời ấy và cả nhiều năm về sau.

Đến năm 2009, tức là sau "Làng Vũ Đại ngày ấy" 27 năm, Công ty nghe nhìn Thăng Long cũng sản xuất bộ phim có tên “Giấc mơ của Chí Phèo” với nội dung tương tự, kịch bản có ghép thêm một vài chi tiết hiện đại. Vai "Chí Phèo" được NSND Trung Hiếu thể hiện. Tuy thế, tiếng vang của bộ phim này là không lớn nếu so với "Làng Vũ Đại ngày ấy".

Về âm nhạc

Không chỉ khơi nguồn cảm hứng cho thi ca và điện ảnh, "Chí Phèo" còn mang đến cảm xúc cho những tác phẩm âm nhạc. Cuối 2016, ca khúc "Chí Phèo" do Bùi Công Nam sáng tác, tham dự chương trình Bài hát hay nhất trên VTV3 đã đạt 2 triệu view chỉ sau hai ngày công bố.

Năm 2019, MV “Hết thương cạn nhớ” của ca sĩ Đức Phúc được công bố trong đó có những cảnh quay về làng Việt xưa, gợi hình ảnh làng Vũ Đại, trong đó có nhân vật Chí Phèo do diễn viên Kiều Minh Tuấn đảm nhiệm.

Gần đây nhất, cuối năm 2024, vở nhạc kịch “Giấc mơ Chí Phèo” được dàn dựng công phu đã thu hút sự quan tâm của dư luận. Vở nhạc kịch do Công ty TNHH phát triển nghệ thuật và giải trí Dương Cầm (DuongCamArt) tổ chức sản xuất theo tiêu chuẩn broadway quốc tế dựa trên cảm hứng từ truyện ngắn "Chí Phèo" của nhà văn Nam Cao. Nhạc sĩ Dương Cầm giữ vai trò Tổng đạo diễn và nhà biên kịch là Đinh Tiến Dũng. Nhạc sĩ Dương Cầm đã sáng tác tới 19 ca khúc cho vở nhạc kịch này.

Broadway là hình thức có thể sử dụng thoải mái các phong cách âm nhạc như rock, rap, opera, symphony, dân gian đương đại. Với thời lượng 90 phút, vở nhạc kịch đã thu hút hàng triệu view trên mạng xã hội với những bình luận sôi nổi, tích cực, đặc biệt của lớp khán giả trẻ.

Khi được đem ra biểu diễn tại Liên hoan ca múa nhạc toàn quốc năm 2024, nhạc kịch Giấc mơ "Chí Phèo" đã giành được 8 giải thưởng, trong đó có Giải xuất sắc dành cho vở nhạc kịch và Giải nhạc sĩ xuất sắc dành cho nhạc sĩ Dương Cầm.

Với tác phẩm này, nhạc kịch nước nhà được nâng lên một tầm cao mới để hướng ra sân khấu quốc tế. Tác phẩm không chỉ có giá trị nghệ thuật cao mà còn đóng vai trò quan trọng trong việc quảng bá văn hóa, du lịch và thương mại của Việt Nam và Hà Nội ra thế giới.

Như vậy, trải qua 84 năm kể từ khi truyện ngắn "Chí Phèo" được công bố lần đầu, tác phẩm vẫn còn nguyên vẹn sự mới mẻ, độc đáo, hấp dẫn, không chỉ chinh phục độc giả đương đại mà còn khơi nguồn cảm hứng cho nhiều tác phẩm văn học nghệ thuật ra đời.

Đỗ Anh Vũ