Chiếc khăn Piêu hay nét duyên và vẻ đẹp tâm hồn dân tộc Thái

Phụ nữ Thái kết hợp chiếc khăn Piêu trong trang phục truyền thống tại các dịp lễ hội. Ảnh: Thủy Lê

Sắc màu từ khung cửi

Những ngày giữa tiết trời thu, sương mỏng giăng như khói trên nếp nhà sàn, nơi góc nhà, bên khung cửi, những cô gái Thái ở các tỉnh Tây Bắc như Điện Biên, Lai Châu, Sơn La vẫn say sưa bên từng đường kim, mũi chỉ. Tiếng thoi đưa kẽo kẹt hòa vào tiếng suối róc rách ngoài kia tạo nên một giai điệu nhịp nhàng, tựa như nhịp sống bình yên của bản mường. Chiếc khăn Piêu bắt đầu từ những sợi bông trắng tinh, được xe, nhuộm, dệt thành dải vải mịn màng, rồi thêu những hoa văn rực rỡ.

Ở mỗi bản làng, tùy vùng, tùy nhóm Thái đen hay Thái trắng, chiếc khăn Piêu lại có cách thêu, cách gấp khác nhau. Nhưng dù ở đâu, nó cũng mang chung một vẻ đẹp vừa thanh khiết, vừa rực rỡ, như tâm hồn người con gái miền sơn cước. Với người Thái, biết thêu khăn Piêu là một dấu mốc quan trọng trong đời con gái. Ngay từ tuổi 13-14, các cô gái đã được mẹ, chị dạy cách chọn chỉ, căng vải, thêu hoa văn. Ban đầu chỉ là những đường nét đơn giản, nhưng dần dần, đôi bàn tay trở nên khéo léo, mũi chỉ mềm mại, hoa văn cân xứng, tinh tế. Khăn Piêu thường có nền màu đen hoặc chàm, tượng trưng cho sự thủy chung, bền chặt. Trên nền ấy, người Thái thêu lên những hoa văn hình chim, hoa ban, hoa đào, hình quả trám... Mỗi mũi thêu là một câu chuyện. Họa tiết con chim thể hiện khát vọng tự do, hoa ban trắng là lời hẹn ước mùa xuân, quả trám là biểu tượng no ấm. Màu chỉ thêu cũng được phối một cách tinh tế: đỏ rực rỡ như tình yêu nồng cháy, xanh non của mầm sống, vàng óng của nắng thu...

Thêu khăn Piêu không chỉ là học một nghề, mà còn là học đức tính kiên nhẫn, tỉ mỉ, cẩn trọng vốn là những phẩm chất mà người Thái coi trọng ở người phụ nữ. Để có một chiếc Piêu hoàn chỉnh, nếu làm thủ công, người phụ nữ Thái phải mất từ 3 đến 4 tuần cho việc thêu. Việc thêu khăn cũng rất công phu và chỉ tập trung thêu trang trí ở hai đầu khăn. Khi thêu những hoa văn đa dạng lên hai đầu khăn, họ nhìn theo mẫu, nhưng không dập khuôn một cách máy móc, trong quá trình thêu, người thêu có thể sáng tạo ra những họa tiết hình theo ý thích. Mỗi khi ngồi thêu, các cô gái còn được nghe bà, nghe mẹ kể những câu chuyện cổ tích, những bài khắp Thái, những lời dặn dò về đạo làm người. Có những buổi tối, bên ánh đèn dầu mờ ảo, tiếng mẹ thêu kim trên vải hòa cùng giọng hát khắp Thái ngọt ngào: “Em thêu hoa ban trắng/ Gửi người ở núi xa/ Chỉ thêu chưa kịp cất/ Mà lòng đã về nhà...”. Những câu hát giản dị ấy theo từng mũi chỉ thấm vào tâm hồn thiếu nữ, để sau này, khi tự tay làm khăn Piêu gửi cho người mình thương, họ cũng gửi cả một miền ký ức ấm áp.

Khăn Piêu và tình yêu đôi lứa

Trong đời sống người Thái, chiếc khăn Piêu gắn liền với những câu chuyện tình đẹp. Vào những phiên chợ xuân hay ngày hội bản, các chàng trai thường nhìn vào chiếc khăn Piêu mà đoán biết sự khéo léo, gu thẩm mỹ và cả tâm tư của cô gái. Một chiếc khăn Piêu thêu tinh xảo, màu sắc hài hòa sẽ khiến bao ánh mắt phải dừng lại.

Theo quan niệm của người Thái, nếu một cô gái không biết thêu khăn Piêu, thì bị coi là lười và ít được các chàng trai để ý. Cũng vì ý nghĩa đó mà ở nhiều bản làng của người Thái ngày nay, những bé gái sau buổi học đều được mẹ của mình dạy cách thêu từng đường kim, mũi chỉ, hay những điệu múa mang đậm bản sắc truyền thống.

Phụ nữ dân tộc Thái luôn gắn bó với chiếc khăn Piêu. Ảnh: Thủy Lê

Bên cạnh đó, người Thái có phong tục tặng khăn Piêu cho người mình thương. Khi tình yêu chín muồi, cô gái sẽ tự tay dệt và thêu một chiếc khăn Piêu mới, gửi cho chàng trai như lời ước hẹn. Chiếc khăn ấy không chỉ là quà tặng, mà còn là “bức thư tình” bằng chỉ thêu, để mỗi mũi kim là một lời thương, mỗi họa tiết là một nỗi nhớ. Tương truyền, ở xứ Mường Then, có nàng Xôm là cô gái xinh đẹp, thêu giỏi nhất vùng. Xôm yêu chàng Lò Văn Pỉnh, trai bản giỏi săn bắn, hát hay. Ngày Pỉnh lên rừng săn dài ngày, Xôm ở nhà dệt một chiếc khăn Piêu, thêu hình đôi chim lồng cánh vào nhau. Khi Pỉnh trở về, nàng trao khăn, khẽ nói: “Khăn giữ ấm đầu, còn lòng em giữ ấm anh”. Chiếc khăn ấy theo Pỉnh trong mỗi chuyến đi, để rồi trong ngày cưới, nó được chàng đội trên đầu như lời khẳng định tình yêu thủy chung.

Chiếc khăn Piêu còn gắn bó với đời người Thái qua nhiều nghi lễ. Trong đám cưới, cô dâu Thái thường đội khăn Piêu, vừa như một phần trang phục truyền thống, vừa là biểu tượng của sự đảm đang, khéo léo. Trong tang lễ, phụ nữ cũng dùng khăn Piêu để tiễn biệt người thân như gửi theo cả tình thương và sự gắn bó sang thế giới bên kia. Vào dịp Tết, lễ hội Xên bản, Xên mường, khăn Piêu xuất hiện cùng những bộ váy áo thổ cẩm rực rỡ. Hình ảnh các thiếu nữ Thái e ấp trong điệu xòe, đầu vấn khăn Piêu, tay cầm chum rượu cần mời khách đã trở thành nét đẹp khó quên trong ký ức của bất kỳ ai từng đến vùng đất này.

Ngày nay, trước làn sóng hiện đại hóa, chiếc khăn Piêu vẫn giữ được vị trí đặc biệt. Nhiều nơi, người Thái đã đưa khăn Piêu ra khỏi phạm vi bản làng, giới thiệu trong các hội chợ du lịch, các cuộc thi trình diễn trang phục dân tộc. Có những nhà thiết kế đã sáng tạo, đưa họa tiết khăn Piêu vào áo dài, váy hiện đại, túi xách, khăn quàng..., giúp nó bước vào đời sống đô thị mà vẫn giữ được hồn cốt truyền thống. Ở nhiều bản, lớp học dệt thổ cẩm và thêu khăn Piêu được mở lại, thu hút không chỉ các thiếu nữ mà cả du khách muốn trải nghiệm. Người già vui mừng khi thấy nghề xưa sống lại, còn lớp trẻ thêm tự hào khi hiểu giá trị văn hóa của chiếc khăn mình từng coi là “vật quen thuộc”. Những tấm khăn Piêu ngày nay không chỉ là trang sức, mà còn là sản phẩm du lịch, hàng lưu niệm được khách phương xa trân trọng mang về. Nhưng dù ở bất kỳ hình thức nào, nó vẫn là sợi chỉ vô hình nối hiện tại với quá khứ, nối người con xa quê với bản mường yêu dấu.

Chiếc khăn Piêu của người Thái không chỉ là một sản phẩm thủ công mỹ nghệ, mà còn là một biểu tượng văn hóa, một báu vật tinh thần. Nó lưu giữ câu chuyện của bàn tay khéo léo, của tình yêu và niềm tin, của bản mường qua bao thế hệ. Trong vòng xòe đêm hội, trong nụ cười e ấp của thiếu nữ, trong ánh mắt trìu mến của chàng trai, trong lời chúc phúc của mẹ cha..., chiếc khăn Piêu vẫn ở đó, như sợi chỉ bền bỉ nối liền quá khứ - hiện tại - tương lai. Và dẫu mai này, cuộc sống có thay đổi thế nào, màu chỉ, mũi thêu trên chiếc khăn ấy vẫn sẽ mãi kể câu chuyện về một dân tộc yêu cái đẹp, yêu cuộc sống và giữ trọn hồn cốt núi rừng Tây Bắc.

Thủy Lê