Chiến tranh thương mại Mỹ - Trung quyết định số phận cuộc đua AI?

Cuộc chiến tranh thương mại Mỹ - Trung sẽ có tác động rất lớn tới cuộc chiến công nghệ và cuộc đua phát triển AI

Trước đó, tháng 10/2022, Hoa Kỳ đã áp đặt các hạn chế toàn diện đối với việc xuất khẩu chip tiên tiến và thiết bị sản xuất chip. Động thái này, tiếp nối các bước đã được bắt đầu từ nhiệm kỳ đầu của Tổng thống Trump, nhằm hạn chế quyền tiếp cận các chất bán dẫn tiên tiến của Trung Quốc.

Những quyết định này cho thấy một nỗ lực toàn diện nhằm cắt đứt nguồn cung của Trung Quốc khỏi các thị trường chip bán dẫn - đầu vào cần thiết để phát triển và vận hành các hệ thống trí tuệ nhân tạo tinh vi có thể được sử dụng để cung cấp năng lượng cho vũ khí tự động, tiến hành các cuộc tấn công mạng hàng loạt và tăng cường thu thập thông tin tình báo.

Tất nhiên, các quan chức Mỹ biết rằng các biện pháp kiểm soát xuất khẩu của mình không thể tự mình thành công. Chuỗi cung ứng chất bán dẫn là toàn cầu và các quốc gia như Nhật Bản, Hà Lan và Hàn Quốc sản xuất thiết bị, vật liệu và linh kiện đóng vai trò quan trọng trong sản xuất chip. Để thực sự chia cắt được Trung Quốc với nguồn cung, cần phải thuyết phục các quốc gia đó hành động cùng với Hoa Kỳ.

Các quan chức trong chính quyền Tổng thống Trump nhiệm kỳ đầu tiên đã gây sức ép thành công để Hà Lan ngừng bán thiết bị sản xuất chip tiên tiến nhất của mình cho Trung Quốc. Dựa trên nỗ lực này, chính quyền của ông Biden đã bắt đầu một nỗ lực ngoại giao có hệ thống nhằm hạn chế quyền tiếp cận các công nghệ tiên tiến của Trung Quốc.

Cách tiếp cận này có những mặt tích cực rõ ràng. Các quốc gia khác sản xuất công nghệ bán dẫn sẽ tăng cường đáng kể khả năng sản xuất chip tiên tiến của Trung Quốc nếu không cùng đứng về phía Mỹ. Ví dụ, công ty ASML của Hà Lan là công ty duy nhất trên thế giới hiện có thể chế tạo máy in thạch bản cực tím cần thiết để in các thiết kế phức tạp trên các chip tiên tiến nhất. Các biện pháp kiểm soát đa phương cũng ngăn các công ty Trung Quốc chỉ đơn giản là thay thế thiết bị của Hoa Kỳ bằng các lựa chọn thay thế của Hà Lan hoặc Nhật Bản. Và việc hợp tác với các đồng minh và đối tác phù hợp với lựa chọn của ông Biden là ngoại giao hơn là đơn thương độc mã trong cuộc chiến thương mại đối với Trung Quốc.

Chiến lược này đã đạt được những thành công đáng kể: Hà Lan và Nhật Bản đã công bố các biện pháp kiểm soát xuất khẩu chất bán dẫn của riêng họ vào năm 2023 và một lần nữa vào đầu năm nay. Nhưng cũng có những nhược điểm. Việc phối hợp các biện pháp kiểm soát giữa các quốc gia sẽ mất thời gian và đòi hỏi những thỏa hiệp khó khăn, trong khi đó Trung Quốc đã có thể tích trữ một lượng lớn chip và thiết bị tiên tiến. Chính vì thế tiếp cận đơn phương, quyết liệt hơn, đặc biệt là trong bối cảnh lo ngại về vị thế dẫn đầu của Hoa Kỳ trong cuộc cạnh tranh về AI với Trung Quốc đang thu hẹp là điều dễ hiểu khi Tổng thống Donald Trump nắm quyền lần thứ 2.

Tuy nhiên, theo các chuyên gia, Hoa Kỳ nên thực tế về những lợi ích và rủi ro đáng kể khi hành động đơn phương. Việc mở rộng các hạn chế ngoài lãnh thổ của Hoa Kỳ đối với việc bán vật liệu và thiết bị cho Trung Quốc có thể giúp Washington duy trì lợi thế công nghệ so với Bắc Kinh trong ngắn hạn. Nó cũng có thể giúp cân bằng sân chơi giữa các công ty công nghệ Hoa Kỳ và các đối thủ cạnh tranh nước ngoài của họ.

Nhưng hiệu quả của những hành động này phụ thuộc vào ưu thế công nghệ của Hoa Kỳ, vốn có thể suy giảm theo thời gian, và đòn bẩy ngoại giao của nước này, vốn có thể đang bị xói mòn. Việc hợp tác với các đối tác nước ngoài để hạn chế xuất khẩu công nghệ đã thực sự gây ảnh hưởng đến năng lực của Trung Quốc. Để Hoa Kỳ và các đối tác có thể hạn chế thành công khả năng tiếp cận các công nghệ tiên tiến của Bắc Kinh, Washington phải tìm cách duy trì một số biện pháp ngoại giao.

"CÂY GẬY" CẤM ĐOÁN

Ngoại giao kiểm soát xuất khẩu không phải là điều dễ dàng. Các quốc gia khác, kể cả các đối tác thân cận của Hoa Kỳ, có thể miễn cưỡng hạn chế quyền tiếp cận thị trường Trung Quốc của các công ty của họ, hoặc đưa ra các quy định mới dựa trên yêu cầu của phía Mỹ. Tất nhiên, hoạt động phối hợp kiểm soát là một quá trình dài, đòi hỏi sự đồng thuận về cả cách tiếp cận chiến lược chung và các chi tiết kỹ thuật nhỏ. Điều này khiến các nhà hoạch định chính sách khó thích ứng nhanh với những tiến bộ công nghệ đồng thời Trung Quốc cũng có đủ thời gian để tích trữ các chip và thiết bị quan trọng.

Trên thực tế, dự đoán trước được các hạn chế chặt chẽ hơn, Trung Quốc đã tăng gấp bốn lần lượng nhập khẩu máy in thạch bản của Hà Lan vào năm 2023, trước khi các biện pháp kiểm soát mới có hiệu lực hoàn toàn. Trong bảy tháng đầu năm 2024, khi Hoa Kỳ và các đối tác nước ngoài còn đang cân nhắc liệu có nên thắt chặt kiểm soát hay không và thắt chặt như thế nào, Trung Quốc đã nhập khẩu khoảng 26 tỷ USD thiết bị sản xuất chip, một con số kỷ lục. Đây là một lợi ích cho các công ty như ASML, Tokyo Electron và công ty Applied Materials của Mỹ, nhưng lại là một đòn giáng đáng kể vào hiệu quả của chính sách kiểm soát xuất khẩu của Hoa Kỳ.

Hơn nữa, Mỹ có con bài của Mỹ thì Trung Quốc cũng có miếng bánh của mình để đàm phán lợi ích với các các quốc gia. Cụ thể như bằng cách đe dọa cắt đứt quyền tiếp cận của Nhật Bản đối với các khoáng sản được sử dụng trong quá trình sản xuất ô tô của Nhật Bản. Do đó, Hoa Kỳ có thể buộc phải lựa chọn giữa việc tự mình làm nhiều hơn - điều này gây bất lợi cho các công ty Hoa Kỳ bằng cách từ chối họ quyền tiếp cận thị trường Trung Quốc đồng thời "nhường" cho các đối thủ cạnh tranh nước ngoài - hoặc "giảm bớt" các biện pháp kiểm soát đối với các nước sẵn sàng bỏ qua miếng bánh Trung Quốc để đứng cạnh Mỹ. Trên thực tế, điều này có thể có nghĩa là đưa ít cơ sở sản xuất chip của Trung Quốc vào danh sách đen, hạn chế một nhóm nhỏ thiết bị tiên tiến hoặc bỏ qua toàn bộ các loại biện pháp kiểm soát.

Trong những năm gần đây, các nhà hoạch định chính sách của Hoa Kỳ, thất vọng với những hạn chế của ngoại giao nhưng vẫn nhận thức được nhu cầu hạn chế tiếp cận các công nghệ bán dẫn do nước ngoài sản xuất, đã đưa ra một thẩm quyền kiểm soát xuất khẩu ít được biết đến có tên là quy tắc sản phẩm trực tiếp nước ngoài, cho phép Washington hạn chế việc bán bất kỳ sản phẩm nào được sản xuất bằng công nghệ của Hoa Kỳ.

Quy tắc này lần đầu tiên được đưa ra vào năm 1959 và trong nhiều thập kỷ đã được sử dụng một cách hạn chế. Tuy nhiên, bắt đầu từ năm 2020, chính phủ Hoa Kỳ đã bắt đầu thực hiện nó để kiểm soát chặt chẽ hơn các mặt hàng do nước ngoài sản xuất, bao gồm các sản phẩm dành cho Nga, Belarus và tập đoàn viễn thông Trung Quốc Huawei, cũng như chip và thiết bị sản xuất chất bán dẫn.

Vào tháng 12/2024, Bộ Thương mại Mỹ đã mở rộng đáng kể phạm vi áp dụng của quy tắc bao gồm thiết bị do nước ngoài sản xuất có chứa ngay cả một con chip được sản xuất bằng công cụ của Hoa Kỳ - một tiêu chí mà hầu như tất cả các thiết bị sản xuất chip tiên tiến trên thế giới đều có. Bây giờ, Hoa Kỳ có thể đơn phương áp đặt các biện pháp kiểm soát ngoài lãnh thổ đối với các con chip và thiết bị do nước ngoài sản xuất để ngăn chặn Trung Quốc khỏi các thị trường thay thế và thúc đẩy sân chơi bình đẳng cho các công ty Hoa Kỳ, đồng thời bỏ qua các nỗ lực ngoại giao kéo dài và có khả năng không thành công với các nước thứ ba.

Tuy nhiên, đáng chú ý là quy tắc năm 2024 miễn trừ các công cụ được sản xuất trong danh sách các quốc gia tham gia vào các chế độ kiểm soát xuất khẩu đa phương và có thẩm quyền kiểm soát công nghệ bán dẫn, trong số đó có Nhật Bản và Hà Lan. Lý thuyết cho rằng các quốc gia này có thể và sẽ áp dụng các biện pháp kiểm soát tương đương của riêng họ. Thật vậy, Nhật Bản và Hà Lan đã công bố các biện pháp kiểm soát bổ sung vào đầu năm 2025.

HAY "CỦ CÀ RỐT" ĐÒN BẨY NGOẠI GIAO?

Washington hiện đang ở điểm nhạy cảm về kiểm soát xuất khẩu. Trong trường hợp các công ty Hoa Kỳ là những công ty chịu sự quản lý trực tiếp nhất - ví dụ, như một phần của các hạn chế đối với chip AI do Hoa Kỳ thiết kế, bao gồm các biện pháp kiểm soát mới tiềm năng đối với H20 của Nvidia - hành động đơn phương là một đề xuất tương đối đơn giản. Nhưng khi doanh số bán hàng ra nước ngoài bị ảnh hưởng trực tiếp hơn, chẳng hạn như trong trường hợp hạn chế đối với các công cụ bán dẫn, thì tình hình phức tạp hơn.

Ở đây, chính quyền mới phải quyết định xem có nên tự mình hành động hay tái cam kết ngoại giao và tiếp tục miễn trừ các quốc gia như Nhật Bản và Hà Lan khỏi các biện pháp kiểm soát ngoài lãnh thổ. Không lựa chọn nào là hoàn hảo và cả hai đều đòi hỏi sự đánh đổi đáng kể.

Những người ủng hộ việc mở rộng kiểm soát ngoài lãnh thổ đối với các đối tác thân cận cho rằng đó là cách duy nhất để thực sự hạn chế khả năng sản xuất chip tiên tiến của Trung Quốc và duy trì sân chơi bình đẳng cho các công ty Hoa Kỳ.

Ngay cả các quốc gia đã áp dụng biện pháp kiểm soát xuất khẩu của riêng họ cũng không theo kịp các hạn chế toàn diện của Washington, khiến các công ty Hoa Kỳ phải chịu bất lợi rõ rệt. Ví dụ, Nhật Bản và Hà Lan đã cấm xuất khẩu một số công cụ được liệt kê nhưng không áp dụng loại kiểm soát dựa trên mục đích sử dụng cuối, người dùng cuối hoặc cá nhân như Washington đã áp dụng. Điều này có nghĩa là mặc dù không còn bất kỳ mặt hàng nào của Hoa Kỳ được gửi đến các cơ sở sản xuất chip tiên tiến của Trung Quốc hoặc bất kỳ công nhân Hoa Kỳ nào ở đó, các công ty Hà Lan và Nhật Bản vẫn có thể gửi các mặt hàng không được liệt kê đến các nhà máy đó, bao gồm một số bộ phận và thành phần chính, và cung cấp một số dịch vụ nâng cấp và bảo trì tại chỗ. Việc áp dụng các biện pháp kiểm soát ngoài lãnh thổ có thể thu hẹp khoảng cách này.

Ngoài ra, những người ủng hộ việc mở rộng các hạn chế ngoài lãnh thổ cho rằng ngoại giao kiểm soát xuất khẩu là một thí nghiệm thất bại khiến Hoa Kỳ mất thời gian và công sức khi nhượng bộ Trung Quốc. Được giải thoát khỏi nghĩa vụ phải liên kết và phối hợp các biện pháp kiểm soát xuất khẩu với các đối tác nước ngoài, Hoa Kỳ có thể công bố các bản cập nhật kiểm soát xuất khẩu thường xuyên hơn, theo kịp tốc độ phát triển công nghệ ở Trung Quốc. Hoa Kỳ cũng sẽ dễ dàng hơn trong việc theo đuổi các biện pháp kiểm soát tích cực hơn, bao gồm đưa thêm các cơ sở sản xuất của Trung Quốc vào danh sách đen hoặc hạn chế nhiều công cụ hơn.

Do bị cấm tiếp cận công nghệ chip, Trung Quốc đã cố gắng để sản xuất những con chip Madein China. Tuy nhiên, chất lượng và công suất của những con chip này vẫn chưa lấp đầy khoảng trống mà lệnh cấm tạo ra

Tuy nhiên, sự thất bại của các biện pháp kiểm soát đa phương có thể bị cường điệu hóa. Nếu một trong những mục tiêu chính của họ là làm suy yếu khả năng sản xuất chip của Trung Quốc để phát triển và sử dụng AI tiên tiến, thì chính sách này đã có một số thành công thực sự.

Trong khi các công ty Hoa Kỳ đã lên kế hoạch xây dựng trung tâm dữ liệu lớn cho hàng triệu chip do Hoa Kỳ thiết kế để tạo ra các hệ thống AI ngày càng mạnh mẽ và triển khai chúng ở quy mô lớn, thì Trung Quốc đã phải vật lộn để sản xuất ngay cả một phần nhỏ so với sản lượng của Hoa Kỳ - và những gì họ đã làm ra có giá thành cao hơn và chất lượng thấp hơn. Dường như không có bất kỳ chip AI nào của Huawei được sản xuất trong nước, và ngay cả công ty AI Trung Quốc DeepSeek, câu chuyện thành công lớn nhất về AI của đất nước này, đã thừa nhận một cách công khai rằng khả năng tiếp cận sức mạnh điện toán là hạn chế lớn nhất của họ.

Trong khi đó, việc mở rộng các biện pháp kiểm soát ngoài lãnh thổ đơn phương không phải là giải pháp triệt để. Trước hết, quy tắc sản phẩm trực tiếp nước ngoài chỉ có thể mở rộng quyền tài phán của Washington đến nơi có móc nối công nghệ của Hoa Kỳ - ví dụ, sự hiện diện của một con chip của Hoa Kỳ hoặc một con chip nước ngoài được sản xuất bằng công nghệ của Hoa Kỳ. Nó sẽ kém hiệu quả hơn khi đầu vào của Hoa Kỳ là chung chung và do đó dễ thay thế, như trường hợp của một số vật liệu và linh kiện bán dẫn.

Về lâu dài, việc mở rộng sử dụng quy tắc này có thể khuyến khích các công ty nước ngoài giảm sự phụ thuộc vào các bộ phận của Hoa Kỳ trong toàn bộ chuỗi cung ứng bán dẫn. Cuối cùng, điều này có thể khiến Hoa Kỳ mất đi đòn bẩy khi AI trở nên quan trọng và mạnh mẽ hơn, đồng thời khiến Hoa Kỳ khó có thể cắt đứt Bắc Kinh khỏi các công nghệ tiên tiến khi mà họ có quyền kiểm soát TSMC - Tập đoàn số 1 thế giới về sản xuất chíp bán dẫn.

Kiểm soát ngoài lãnh thổ cũng có thể là cơn ác mộng ngoại giao. Một số quốc gia có thể bị thuyết phục chấp nhận quyền tài phán của Hoa Kỳ để đối mặt với Trung Quốc, và trong trường hợp đó, Washington có thể tìm kiếm sự đồng thuận và tiến hành các biện pháp hạn chế.

Nhưng các quốc gia như Nhật Bản và Hà Lan cũng nhạy cảm với các hành động của Hoa Kỳ có thể gây hại cho các công ty đóng vai trò quá lớn trong nền kinh tế của họ. Và với một nhóm thực thi pháp luật thiếu nguồn lực, Bộ Thương mại Hoa Kỳ không thể thực sự buộc các công ty nước ngoài phải tuân thủ, đặc biệt là nếu chính phủ của họ chỉ đạo họ phớt lờ các chỉ thị của Hoa Kỳ.

Chi phí ngoại giao đầy đủ của hành động ngoài lãnh thổ rất khó dự đoán. Ngoài việc lựa chọn không tuân thủ, các quốc gia có thể quyết định trả đũa, hủy bỏ các biện pháp kiểm soát hiện có hoặc giảm hợp tác với Hoa Kỳ về các vấn đề khác, bao gồm cả những vấn đề nằm ngoài lĩnh vực công nghệ. Liệu các quốc gia có mạo hiểm chống lại những ý muốn của Tổng thống Donald Trump hay không vẫn là một câu hỏi mở - và có thể phụ thuộc vào mức độ đòn bẩy mà Hoa Kỳ có, cả về mặt ngoại giao và công nghệ. Câu hỏi là "đòn bẩy" ấy sẽ kéo dài được trong bao lâu?

Điều rõ ràng là đòn bẩy này khó có thể tồn tại mãi mãi. Về lâu dài, các công ty nước ngoài có thể tìm cách giảm hoặc loại bỏ sự phụ thuộc vào Hoa Kỳ, điều đó có nghĩa là các công cụ như quy tắc sản phẩm trực tiếp nước ngoài cuối cùng có thể mất đi tác dụng. Do đó, Hoa Kỳ có thể muốn sử dụng hết các lựa chọn ngoại giao trước khi dùng đến hành động đơn phương.

Xét theo khía cạnh lợi nhuận thì ASML đang mắc kẹt trong cuộc chiến tranh thương mại Mỹ - Trung

Thật không may, nếu ông Trump thực hiện ngay cả một phần nhỏ thuế quan toàn cầu mà ông đã công bố vào đầu tháng 4, thì có khả năng đòn bẩy của chính quyền sẽ giảm để có được các nhượng bộ về kiểm soát công nghệ và có thể làm suy yếu sự hợp tác đang diễn ra. Ví dụ, sau thông báo này, cổ phiếu của ASML (hiện là nhà cung cấp hàng đầu thế giới về thiết bị quang khắc cho ngành công nghiệp bán dẫn. ASML sản xuất máy dùng trong quy trình sản xuất bảng mạch tích hợp) đã giảm xuống mức thấp nhất trong hơn một năm. Cách tiếp cận đối đầu hơn của chính quyền ông Trump đối với các đồng minh truyền thống, đặc biệt là các đồng minh ở châu Âu, chắc chắn sẽ làm lu mờ các nỗ lực ngoại giao kiểm soát xuất khẩu và một số quốc gia châu Âu có thể miễn cưỡng nhượng bộ, do rủi ro về phản ứng chính trị trong nước.

Tuy nhiên, vẫn đáng để cố gắng tìm tiếng nói chung, và đôi khi Hoa Kỳ sẽ cần phải thực hiện động thái đầu tiên để gây đủ áp lực lên các đối tác nhằm "nâng cao" các biện pháp kiểm soát của riêng họ. Trong khi đó, các đồng minh có thể giảm chi phí ngoại giao được nhận thấy bằng cách phát tín hiệu rằng họ sẵn sàng hành động nhanh chóng để thu hẹp khoảng cách trong các biện pháp kiểm soát hiện tại.

Các điều khoản lý tưởng của một đề nghị như vậy có thể thay đổi tùy thuộc vào hoàn cảnh nhưng có thể bao gồm các cam kết thường xuyên đưa các cơ sở sản xuất của Trung Quốc vào danh sách đen, hạn chế nhiều công cụ hơn, cấm các hoạt động bảo trì tại chỗ và chia sẻ thông tin tình báo về địa điểm thiết bị và năng lực sản xuất tại Trung Quốc.

Ngay cả khi Washington cuối cùng quyết định mở rộng việc sử dụng quy tắc sản phẩm trực tiếp nước ngoài, vẫn sẽ có giá trị lâu dài khi tiếp tục tham gia vào một số hình thức ngoại giao kiểm soát xuất khẩu: Thực hiện công việc lâu dài, gian khổ, đôi khi gây nản lòng nhưng mang lại phần thưởng chiến lược là thuyết phục các quốc gia rằng việc cùng nhau hành động để duy trì vị thế dẫn đầu về công nghệ so với Trung Quốc là vì lợi ích chung của Hoa Kỳ và các đồng minh.

Thái Duy