Chính tả 'săm soi' và 'xăm xoi'

Thực ra, “xăm xoi” không phải là lỗi chính tả của “săm soi”.

1- Săm soi

“Săm soi” là gì?

Từ điển tiếng Việt (Hoàng Phê chủ biên - Vietlex) ghi cho săm soi 2 nghĩa: “1 ngắm đi ngắm lại một cách thích thú. Săm soi mình trong gương ~ “Long chìa ra một chiếc đồng hồ đeo tay hiệu Seiko, săm soi giữa lòng bàn tay”. (Cao Duy Thảo). Đn: săm se; 2 nhìn với vẻ hết sức chú ý, như để phát hiện đến từng chi tiết nhỏ. “Những nhà có máu mặt trong khu này thuê bà gánh nước. (...) Họ săm soi xem thùng nước bà gánh về có trong không”. (Võ Thị Hảo). Đn: săm se”.

Chữ “săm” gốc Hán do chữ “thám” 探 có nghĩa là dò xét. Mối quan hệ THS (thámsăm), xuất hiện trong nhiều trường hợp khác như: thâm 深sâu; thiết 鐵sắt; thải 採sảy; tháp 榻sập (cái sập); tháp 塌sụp/sập (đổ sụp/sập),... Mối quan hệ AM ĂM, ta có thám 探thăm; đam 耽đăm/chăm; đàm 潭chằm; đạm 澹đằm; khảm 坎khăm (cái khăm, chơi khăm),...

Với chữ “soi”, gốc Hán do chữ “chiếu” 照 nghĩa là soi, rọi. Mối quan hệ CHS, còn thấy trong nhiều trường hợp khác như: chẩn 疹sần/sởi (sần sùi; sởi = thứ bệnh gây sốt, nổi mụn đỏ); chẩn 診soi tìm/ xem xét (trong chẩn bệnh); chu 朱son. Mối quan hệ IEUOI, như khiếu 叫gọi; khiêu 挑khơi/gợi; liêũ了rồi; triệu 兆mòi/vòi (dấu hiệu, triệu chứng); triệu 召vời/mời/đòi,...

Trong tiếng Hán, từ thám chiếu 探照 (săm soi), được Hán ngữ đại từ điển giảng là thám tầm chiếu xạ 探寻照射, nghĩa là dò tìm, soi rọi, mang nét nghĩa gần giống săm soi trong tiếng Việt.

2- Xăm xoi

Từ điển tiếng Việt (Hoàng Phê chủ biên - Vietlex) không thu thập từ “xăm xoi”. Tuy nhiên, Đại từ điển tiếng Việt (Nguyễn Như Ý chủ biên) thu thập và giảng “xăm xoi” là “Xoi mói, bới móc chuyện của người khác: tính hay xăm xoi chuyện người khác <> nhìn xăm xoi”. Cuốn Từ điển từ láy tiếng Việt (Hoàng Văn Hành chủ biên) cũng ghi nhận và giảng nghĩa tương tự: “Xoi mói, bới móc chuyện của người khác. Tính hay xăm xoi chuyện người khác. Nhìn xăm xoi”.

“Xăm xoi” cũng là một từ có yếu tố gốc Hán.

“Xăm” gốc Hán do chữ “tiêm” 纖, nghĩa là đâm, xiên. Mối quan hệ T-X (tiêmxăm) còn thấy trong nhiều trường hợp như: Tích昔xưa; tích 績xe (xe sợi); tiêm 尖xăm (xăm mình); tiễn 翦xén (cắt xén); tiểu 小xíu (nhỏ xíu); tiễn 踐xéo (xéo lên); tập 集xấp, xếp. Mối quan hệ IÊMĂM như: hiềm 嫌gằm (nhìn gằm gằm; hiềm hiềm 嫌嫌 = gằm gằm); điềm 恬đằm (đằm thắm); thiêm 添 chắm (chắm giặm, giặm thêm vào),...

Chữ xoi gốc Hán do chữ xuyên 穿, nghĩa là xoi, dùi, làm cho thủng, xuyên qua. Mối quan hệ UYÊNOI, ta có quyện 倦mỏi (mỏi mệt); truyền 傳gọi; tuyến 綫sợi; duyên 沿noi (noi theo); duyên 延mời; chuyển 轉dời; tuyền 泉suối.

Người ta vẫn làm những cái xăm bằng sắt thép, mũi nhọn để chọc sâu, xuyên xuống lòng đất để dò tìm cổ vật, hoặc những ngôi mộ bị thất lạc. Khi xăm, nếu phía dưới chỉ là đất, thì mũi xăm xỉa xuống sâu và không có cảm giác bị trở ngại. Nhưng nếu đang ấn xuống mà gặp vật cứng, thì mũi xăm nó sẽ dừng lại, và người ta sẽ đào chỗ đó lên xem vật gì đang nằm chìm sâu trong lòng đất (thế nên còn có từ “xăm xỉa” là vậy).

Còn với “xoi”, người ta cũng sẽ phải dùng cây sắt hoặc que nhọn để xuyên thủng, thông tắc một đường ống nào đó. “Xoi” trong “xăm xoi” chính là “xoi” trong “xoi mói”, “xoi bói” (“mói” là biến âm của “moi”; “bói” là biến âm của “bới”). Xăm xoi, xoi bói, xoi mói, đều mang nghĩa tìm kiếm, lục lọi cho bằng ra, mà từ điển của Nguyễn Như Ý và Hoàng Văn Hành giảng là “Xoi mói, bới móc chuyện của người khác”.

Đến đây ta thấy rằng, trong khi “săm soi” nghiêng về ngắm nghía, nhìn với vẻ hết sức chú ý (có khi là săm soi chính cái bóng mình trong gương), thì “xăm xoi” lại thiên về sự săn tìm, xăm xỉa, lục lọi, bới móc một cách kĩ lưỡng, tìm cho bằng được, bằng ra vật gì đó đang bị ẩn giấu.

Trong thực tế, đôi khi “săm soi” được dùng với nghĩa như “xăm xoi”, khi nói về cái nhìn chăm chú như muốn phát hiện điều gì (chính là nghĩa thứ 2 của “săm soi” mà từ điển của Hoàng Phê giảng là “nhìn với vẻ hết sức chú ý, như để phát hiện đến từng chi tiết nhỏ”).

Như vậy, “xăm xoi” và “săm soi” là hai từ khác nhau, tồn tại độc lập và mang nghĩa khác nhau, chứ không phải “xăm xoi” là lỗi chính tả của “săm soi”, như chương trình Vua Tiếng Việt nhầm lẫn.

Hoàng Tuấn Công (CTV)