Chống ô nhiễm nhựa: Trách nhiệm toàn cầu và hành động từ mỗi cá nhân

Về vấn nạn ô nhiễm rác thải nhựa toàn cầu, bà Inger Andersen, Phó Tổng Thư ký Liên Hợp Quốc, Giám đốc điều hành UNEP cảnh báo rằng ô nhiễm nhựa đang lan rộng với tốc độ đáng báo động, đe dọa nghiêm trọng các hệ sinh thái và ảnh hưởng trực tiếp tới sức khỏe con người. “Dù sống ở bất cứ đâu trên Trái đất, chúng ta đều không nằm ngoài tác động của rác thải nhựa”, bà nói.

Theo UNEP, nếu không có những giải pháp kiểm soát hiệu quả, đến năm 2040, lượng nhựa rò rỉ ra môi trường có thể tăng thêm tới 50%.

Vi nhựa đã hiện diện trong thực phẩm, nước uống và không khí, tạo ra những rủi ro lớn đối với sức khỏe cộng đồng và môi trường sống. Trước thực trạng đó, UNEP đề xuất xây dựng một hiệp ước toàn cầu có tính ràng buộc pháp lý nhằm giải quyết triệt để ô nhiễm nhựa.

Theo UNEP, nếu không có những giải pháp kiểm soát hiệu quả, đến năm 2040, lượng nhựa rò rỉ ra môi trường có thể tăng thêm tới 50%.

Hiệp ước sẽ bao phủ toàn bộ vòng đời sản phẩm, hướng đến thiết kế bền vững, hạn chế tối đa nhựa dùng một lần và tăng cường tái chế. Hơn 170 quốc gia đã tham gia tiến trình đàm phán với kỳ vọng hoàn tất văn kiện vào năm 2025.

Tác động của ô nhiễm nhựa hiện hữu rõ nét tại nhiều quốc gia đang phát triển, trong đó có Việt Nam. Ước tính mỗi năm, Việt Nam phát sinh khoảng 3,9 triệu tấn rác thải nhựa, phần lớn chưa được thu gom và xử lý đúng cách, đặc biệt tại các đô thị ven biển và khu vực đông dân.

Nhằm kiểm soát tình trạng này, từ năm 2022, Chính phủ đã ban hành Chiến lược quốc gia về quản lý tổng hợp rác thải nhựa, đặt mục tiêu đến năm 2030 giảm 75% lượng rác thải nhựa trên biển và loại bỏ hoàn toàn túi nylon khó phân hủy tại các hệ thống bán lẻ hiện đại.

Tại lễ mít tinh ở Quảng Ninh nhân ngày Môi trường thế giới 5/6, nhiều hoạt động thiết thực như chiến dịch thu gom rác ven biển, hội thảo về kinh tế tuần hoàn và mô hình tái chế, cùng chương trình truyền thông cộng đồng về giảm thiểu nhựa sử dụng một lần đã được triển khai.

Theo các chuyên gia môi trường, thay đổi hành vi tiêu dùng là yếu tố then chốt song cần đi đôi với chính sách hỗ trợ doanh nghiệp, đầu tư hệ thống thu gom, tái chế và hoàn thiện cơ chế quản lý chất thải đồng bộ.

UNEP hiện là cơ quan điều phối chính của Liên Hợp Quốc về môi trường, với vai trò hỗ trợ kỹ thuật, tài chính và hoạch định chính sách cho các quốc gia đang phát triển.

Trong những năm qua, UNEP đã đồng hành cùng Việt Nam triển khai các mô hình phân loại rác tại nguồn, nâng cấp hạ tầng xử lý và nâng cao nhận thức cộng đồng về bảo vệ môi trường.

Từ năm 2020, với Luật Bảo vệ Môi trường, Việt Nam đã chọn hướng đi mới, không chỉ dừng lại ở thu gom và xử lý truyền thống vốn lạc hậu và tốn kém, mà chuyển sang phòng ngừa từ đầu, tái sử dụng, tái chế và thiết kế sinh thái.

Một điểm nhấn quan trọng trong chính sách là cơ chế Trách nhiệm Mở rộng của Nhà sản xuất (EPR), buộc doanh nghiệp không chỉ sản xuất và tiêu thụ mà còn phải chịu trách nhiệm xử lý sản phẩm sau sử dụng. Dù việc triển khai không dễ dàng, đây là bước ngoặt giúp kéo dài vòng đời vật liệu và điều chỉnh hành vi tiêu dùng, từ đó giảm thiểu ô nhiễm nhựa.

Những thay đổi này đã xuất hiện tại nhiều doanh nghiệp và địa phương. Các đô thị như Hải Phòng, Quảng Ninh, Đà Nẵng, Bình Dương, TP.HCM đã triển khai mô hình phân loại rác tại nguồn, phát triển “chợ dân sinh xanh” và các khu đô thị không rác thải nhựa. Một số doanh nghiệp bắt đầu sử dụng vật liệu sinh học và bao bì tái chế, hướng tới nền kinh tế tuần hoàn.

Tại Quảng Ninh, chương trình “Vịnh Hạ Long không rác thải nhựa” và “Cô Tô không nhựa” đã thay thế hơn 98% phao xốp, một loại rác nguy hại bằng phao nhựa HDPE thân thiện với môi trường, tạo sức lan tỏa lớn ở cấp địa phương.

Chống ô nhiễm nhựa là hành trình chung, không ai có thể đơn độc. Nhà nước không thể thành công nếu doanh nghiệp vẫn sản xuất nhựa dùng một lần không kiểm soát; doanh nghiệp không thể tiến xa nếu người tiêu dùng không chọn sản phẩm xanh; người dân không thể thay đổi nếu thiếu thông tin và sự hỗ trợ.

Cuộc chiến chống rác thải nhựa không phải là phong trào nhất thời mà là hành trình xây dựng văn hóa tiêu dùng có trách nhiệm, mô hình sản xuất bền vững và hệ thống chính sách linh hoạt, thích nghi. Nếu còn có thể lựa chọn, hãy hành động dứt khoát với nhựa dùng một lần.

Một thói quen nhỏ như mang túi vải đi chợ hay từ chối ống hút nhựa cũng là bước khởi đầu quan trọng. Với doanh nghiệp, hãy nghĩ về dòng sản phẩm mới, nơi “xanh” không chỉ là màu sắc mà còn là lời cam kết với tương lai.

TS.Hoàng Văn Thức, Cục trưởng Cục Môi trường (Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn) cho biết, theo UNEP, mỗi năm thế giới sản xuất khoảng 430 triệu tấn nhựa, trong đó hơn hai phần ba là sản phẩm dùng một lần và nhanh chóng trở thành rác thải, gây ô nhiễm đại dương, suy thoái hệ sinh thái và ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe con người.

Việt Nam với mạng lưới sông ngòi và bờ biển dày đặc là một trong những quốc gia chịu tác động lớn. Việc UNEP chọn chủ đề “Chống ô nhiễm nhựa” hai lần trong ba năm gần đây thể hiện tính cấp bách và lời kêu gọi hành động khẩn cấp.

Bên cạnh đó, Việt Nam đã có nhiều chính sách mạnh mẽ như Luật Bảo vệ Môi trường 2020 với khái niệm “kinh tế tuần hoàn” lần đầu được luật hóa, cùng các nghị định về phân loại rác tại nguồn, thu phí rác theo khối lượng và yêu cầu EPR với doanh nghiệp.

Các văn bản chiến lược như Quyết định 687/QĐ-TTg (2022) và Kế hoạch hành động quốc gia theo Quyết định 222/QĐ-TTg (2025) đặt ra các mục tiêu giảm khai thác tài nguyên không tái tạo, tăng hiệu quả vật liệu, tiết kiệm năng lượng và thúc đẩy tiêu dùng bền vững.

Một số khu công nghiệp ở Bắc Ninh, Đồng Nai đang thí điểm mô hình tuần hoàn chất thải, tuy nhiên vẫn còn nhiều khó khăn như hạ tầng chưa đồng bộ, địa phương chưa xem kinh tế tuần hoàn là trọng tâm, doanh nghiệp nhỏ chưa tiếp cận được tài chính xanh và người tiêu dùng còn thờ ơ.

Ông nhấn mạnh, ô nhiễm nhựa không phải lỗi của nhựa mà là lỗi trong cách chúng ta sử dụng và thải bỏ chúng. Một chai nhựa nếu bị vứt ra môi trường có thể tồn tại 500 năm, nhưng nếu được tái chế hoặc xử lý đúng cách, nó có thể trở thành tài nguyên, được tái sinh.

D.Ngân