Chủ quyền số và tham vọng siêu cường công nghệ của EU

Chủ tịch Ủy ban châu Âu (EC) Ursula Von der Leyen phát biểu trong cuộc họp báo tại Brussels, Bỉ. (Nguồn: THX/TTXVN)

Vào ngày 28/3, EU quyết định phân bổ hơn 1,3 tỷ Euro cho việc triển khai các công nghệ quan trọng và củng cố chủ quyền công nghệ của châu lục thông qua Chương trình châu Âu số (DIGITAL) giai đoạn 2025 đến 2027. Đây là một quyết định mang tính biểu tượng cho tham vọng chủ quyền số của EU nhằm tài trợ cho việc đưa công nghệ số đến với doanh nghiệp, công dân và chính quyền công.

Thông điệp mà EU đưa ra rất rõ: Liên minh này đang cụ thể hóa mục tiêu chủ quyền công nghệ số bằng các hành động thực tiễn. Đây không chỉ là câu chuyện đầu tư vào lĩnh vực mới và quản lý kinh tế; đó còn là tín hiệu “đòn bẩy chiến lược” nhằm thu hẹp khoảng cách với Mỹ và Trung Quốc. Ngoài ra, điều này còn là lời cam kết mạnh mẽ cho việc khẳng định chủ quyền công nghệ số theo cách mới của EU và thúc đẩy việc triển khai các công nghệ chiến lược chất lượng cao, mang tính then chốt cho tương lai.

Khái niệm “chủ quyền công nghệ số”

Theo World Economic Forum, “chủ quyền số đề cập đến khả năng kiểm soát “vận mệnh số” của chính mình – bao gồm dữ liệu, phần cứng và phần mềm mà mình sử dụng” hoặc “Chủ quyền số bao gồm ba tầng lớp chính: lớp vật lý (cơ sở hạ tầng, công nghệ), lớp mã (tiêu chuẩn, quy tắc và thiết kế) và lớp dữ liệu (quyền sở hữu, luồng và cách sử dụng)”. Trong đó, theo góc nhìn của EU, điều này không thuần túy là vấn đề kỹ thuật và công nghệ, mà còn là vấn đề an ninh quốc gia: một quốc gia hay chủ thể như EU muốn thực sự độc lập, thì phải có năng lực tự chủ công nghệ, an ninh mạng và dữ liệu.

EU xác định chủ quyền công nghệ số như một mục tiêu chiến lược quan trọng, nhằm giảm phụ thuộc vào các cường quốc công nghệ khác và bảo vệ lợi ích an ninh - kinh tế. Khái niệm này không chỉ bao hàm kiểm soát hạ tầng số, dữ liệu và phần mềm trong lãnh thổ của mình, mà còn bao gồm khả năng định hình các quy tắc toàn cầu về công nghệ. Trong chính sách của EU, từ thời Chủ tịch Ủy ban châu Âu (EC) Ursula Von der Leyen, việc “tăng cường chủ quyền kỹ thuật số của châu Âu và đặt ra tiêu chuẩn của riêng mình, thay vì đi theo những tiêu chuẩn của người khác” được xem là ưu tiên hàng đầu.

Chiến lược công nghệ số của EU

Trong chính sách lần này, EU đã xây dựng một chiến lược toàn diện về chuyển đổi số để hướng tới công dân, trong đó trí tuệ nhân tạo (AI), an ninh mạng (cyber security) và kỹ năng số (digital skills) là ba trụ cột quan trọng:

Về trí tuệ nhân tạo (AI), Ủy ban châu Âu đề ra mục tiêu biến EU thành “đầu mối hàng đầu thế giới về AI” và đảm bảo AI phát triển theo hướng “lấy con người làm trung tâm và đáng tin cậy”. Đặc biệt trong đó là điều Luật AI (Artificial Intelligence Act) được thông qua tháng 6/2023 (có hiệu lực từ tháng 8/2024). Đây là điều luật toàn diện đầu tiên trên thế giới về AI. Luật này phân loại hệ thống AI theo mức độ rủi ro, yêu cầu đánh giá và giám sát chặt chẽ các hệ thống AI mang tính “rủi ro cao” (ví dụ như AI phục vụ y tế, nhân sự, giám sát công cộng) và buộc minh bạch với các thuật toán đề xuất thông tin.

Về an ninh mạng (cyber security), EU đang cập nhật Chiến lược An ninh Mạng (Cybersecurity Strategy) để tăng cường “sức đề kháng” trước các đe dọa số như khủng bố mạng hoặc fake news. Mục tiêu chung là xây dựng hạ tầng số tin cậy, bảo vệ dữ liệu và đảm bảo hệ thống thông tin cho người dân và doanh nghiệp. Trong khuôn khổ “Thập kỷ kỹ thuật số”(Digital Decade), EU hướng tới việc “thúc đẩy khả năng chống chịu mạng (cyber resilience), bảo vệ truyền thông và dữ liệu, giữ cho xã hội và nền kinh tế trực tuyến an toàn”.

Cuối cùng, khía cạnh kỹ năng số (digital skills) được đặt ở trung tâm của chiến lược số. Chương trình Digital Europe dành ngân sách đáng kể để tài trợ cho đào tạo kỹ năng số cơ bản và nâng cao, tăng cường khả năng cạnh tranh số của lực lượng lao động EU. Các sáng kiến như Nền tảng kỹ năng số và việc làm (Digital Skills and Jobs Platform), cùng với các chương trình chứng nhận kỹ năng và phát triển lực lượng chuyên gia an ninh mạng, nhằm giảm thiểu khoảng cách số giữa các vùng, giới tính và thế hệ. Ngoài ra, công cụ EU Digital Identity Wallet cũng giúp công dân kiểm soát định danh và dữ liệu cá nhân, nâng cao tính định danh và chủ quyền công nghệ trong không gian số.

Chủ quyền công nghệ số và cạnh tranh địa chính trị

Trong cuộc chạy đua công nghệ toàn cầu, EU đang ở thế “kẹp giữa” hai siêu cường Mỹ và Trung Quốc. Hoa Kỳ dẫn đầu về các công ty công nghệ lớn (Google, Amazon, Apple, Microsoft…) và đầu tư khổng lồ vào nghiên cứu AI, chip bán dẫn, hạ tầng điện toán đám mây. Trung Quốc cũng không kém cạnh với chính sách “Made in China 2025”, tập trung phát triển trí tuệ nhân tạo, mạng 5G (Huawei), và áp dụng các luật an ninh mạng nghiêm ngặt để kiểm soát dữ liệu. Cả hai bên đều hướng tới chủ quyền số theo cách riêng: Mỹ chú trọng thị trường tự do và tập trung phát triển doanh nghiệp nội địa, trong khi Trung Quốc nhấn mạnh quyền quản lý của nhà nước đối với dữ liệu và công nghệ.

Trước tình thế đó, EU đang tìm kiếm một lối đi riêng. Các chuyên gia cho rằng EU từ lâu đã chiếm ưu thế về quy chuẩn và luật pháp kỹ thuật số - một “siêu cường điều tiết” (rule-maker) với GDPR, AI Act…Tuy nhiên, sức mạnh công nghệ của châu Âu còn hạn chế. Kinh tế EU lớn và nhất quán một phần nào nhờ thị trường đơn nhất, nhưng lại thiếu những “big tech” cỡ Alphabet hay Alibaba, thậm chí đang phụ thuộc vào các nền tảng và chip của Mỹ, thậm chí nhiều cơ sở hạ tầng đám mây hiện dùng công nghệ Trung Quốc.

Trong khi đó, EU nỗ lực tăng cường nội lực bằng chính sách công nghệ mang tính chủ động. Ví dụ, Đạo luật Chất bán dẫn (Chips Act) nhằm phát triển sản xuất chip nội địa, đồng thời thành lập liên minh chiến lược STEP và Quỹ Đầu tư AI (InvestEU) khơi thông nguồn vốn. Ý tưởng thúc đẩy các “nhà vô địch châu Âu” (European champions) trong AI cũng thường được đề cập, trong đó nhấn mạnh vào sức mạnh nội tại của các quốc gia trong EU.

EU đang tìm kiếm một lối đi riêng để phát triển chủ quyền số và tham vọng siêu cường công nghệ. (Nguồn: EC)

Chính sách của EU đang chuyển dịch: từ việc đặt nặng vai trò điều tiết sang tăng cường hỗ trợ tài chính cho nghiên cứu và doanh nghiệp công nghệ châu Âu. Tuy nhiên, dù đã thành công trong việc xuất khẩu chuẩn mực và quy định số , EU vẫn chưa tạo dựng được nhiều đổi mới mang tính đột phá để khiến châu Âu có một vị thể lớn trong công nghệ mà “ vẫn tiếp tục phụ thuộc vào các nhà cung cấp bên ngoài, chủ yếu từ Mỹ và Trung Quốc”

Như vậy, khả năng EU trở thành một “cực công nghệ số độc lập hoàn toàn” trong tương lai gần vẫn còn nhiều hạn chế, tuy nhiên trong tương lai xa hơn, nếu làm tốt thì EU hoàn toàn có thể trở thành một “siêu cường công nghệ hàng đầu” trên trường quốc tế. Về tiềm lực, EU có lợi thế về nhân tài, quản trị công nghệ và chuẩn mực số; nhưng về vốn, cơ sở hạ tầng, tốc độ đổi mới, EU còn tụt hậu so với Trung Quốc và Hoa Kỳ. Cạnh tranh địa chính trị gay gắt thời 5G/AI cũng đang đòi hỏi EU phải định vị rõ: Hiện nay, khả năng đảm bảo chủ quyền công nghệ số của mình đang ở mức độ nào (thấp, trung bình hay cao) và tiềm lực kinh tế của mình để đầu tư cho công nghệ số có đủ đáp ứng với mục tiêu trở thành siêu cường công nghệ hay không.

Không chỉ là một chính sách đầu tư

Nhìn nhận tổng thể chính sách số của EU, chính sách mới không đơn thuần là một chính sách đầu tư công nghệ đơn lẻ. Đây là minh chứng rõ nét cho một quyết tâm chiến lược có tính hệ thống của EU: xây dựng một hệ sinh thái công nghệ số tự chủ kiểu mới, lấy pháp quyền, đạo đức số, sự bền vững và con người làm trung tâm.

Trong một bối cảnh quốc tế mà Trung Quốc và Hoa Kỳ thường xuyên sử dụng sức mạnh công nghệ áp đảo như công cụ đàm phán địa chính trị (điển hình qua việc kiểm soát chuỗi cung ứng, chuẩn công nghệ, và hệ sinh thái phần mềm), EU lại chọn một hướng đi khác: thiết lập khung quy chuẩn toàn diện trước khi phát triển công nghệ, đồng thời đảm bảo đầu tư công có chọn lọc để nuôi dưỡng các giá trị nền tảng.

Sự khác biệt về triết lý tiếp cận này cho thấy EU không còn hài lòng với vai trò “đi sau nhưng điều chỉnh tốt” trong quá khứ. EU đang từng bước vươn lên như một “cực công nghệ có chủ quyền mạnh”, với tham vọng viết lại chuẩn mực toàn cầu thay vì chỉ thích nghi với chúng. Nếu EU có thể duy trì được tốc độ thực hiện chính sách và khả năng thống nhất nội khối, thì “giấc mơ siêu cường công nghệ số” của châu Âu, mặc dù đầy thách thức vẫn có thể trở thành hiện thực trong tương lai.

TS. Lê Thị Ngọc Hân - Trần Tuấn Anh