Chương mới trong quan hệ Mỹ - Syria

Ngay sau cuộc gặp, Ngoại trưởng Marco Rubio thông báo đình chỉ từng phần chế tài theo Đạo luật Caesar trong 180 ngày, nhưng giữ nguyên biện pháp nhắm vào vi phạm nhân quyền, mạng lưới Captagon, phổ biến vũ khí hóa học, tàn dư khủng bố và các giao dịch liên quan Nga hoặc Iran. Thông điệp là “mở có điều kiện”: Nới để tạo động lực thay đổi nhưng không buông đòn bẩy răn đe; mọi bước đi gắn thước đo và khả năng thu hồi nếu không thực thi cam kết. Cú rẽ dựa trên chuyển giao quyền lực cuối năm 2024, khi ông Bashar al-Assad rời khỏi đất nước, mở đường cho cấu trúc mới do ông Ahmed al-Sharaa dẫn dắt.

Từ xuất phát điểm là gương mặt của một nhánh vũ trang Hồi giáo, al-Sharaa chuyển sang ngoại giao, phát biểu tại Đại hội đồng Liên hợp quốc (LHQ), cử phái đoàn tới nhiều nước Arab và thúc đẩy truy quét tàn quân của cái gọi là Nhà nước Hồi giáo (IS) tự xưng. Cuộc gặp ở Nhà Trắng khôi phục kênh ngoại giao bị đứt đoạn, mở khả năng tái lập hiện diện song phương và phác khuôn khổ hợp tác kinh tế - an ninh theo nguyên tắc lợi ích đổi lấy cải cách đo được.

Tổng thống Donald Trump và người đồng cấp Ahmed al-Sharaa tại cuộc gặp hôm 10/11. Ảnh: Reuters

Trục thứ nhất là trừng phạt có chọn lọc. Từ tháng 7/2025, doanh nghiệp và ngân hàng có thể nối lại giao dịch hợp pháp với chính quyền mới và một số doanh nghiệp nhà nước, miễn không chạm danh sách đen. Bộ Tài chính cấp giấy phép chung cho bảo hiểm, vận tải thiết yếu và dịch vụ tài chính phục vụ cứu trợ - tái thiết; Bộ Ngoại giao xác nhận miễn trừ phù hợp Đạo luật Caesar để hạ rủi ro pháp lý. Một số nước châu Âu đồng bộ hóa từng phần, tạo lực đẩy cho dòng vốn sạch. Ngoại lệ liên quan Nga - Iran vẫn khóa chặt; chu kỳ rà soát 180 ngày cho phép bật lại hạn chế nếu Damascus không tiến bộ về Captagon, nhân đạo, chống khủng bố.

Mục tiêu là dùng ưu đãi kinh tế kéo Syria bớt lệ thuộc, đồng thời duy trì “dao mổ chính xác” để trừng trị hành vi xấu. Trục thứ hai là an ninh - quân sự. Sau giai đoạn tăng cường vì các vụ tập kích của lực lượng thân Iran, Lầu Năm Góc lên kế hoạch rút bớt để duy trì quy mô dưới 1.000 quân trong năm 2025; một số điểm đóng ở thung lũng Euphrates hợp nhất, tập trung năng lực tại Hasakah và nút liên hợp al-Tanf. Học thuyết là “mảnh nhưng bén”: Giảm lục quân tiền phương, nhưng giữ năng lực trinh sát - giám sát - do thám và quyền không kích chính xác khi ISIS manh nha hoặc các nhóm vũ trang tấn công bằng rocket, UAV.

Từ quý IV/2025, nhờ đối thoại an ninh Mỹ - Damascus - Amman, cường độ đụng độ hạ nhiệt; dẫu vậy, nguy cơ chu kỳ bạo lực vẫn hiện hữu nếu nhịp rút quân đi trước nhịp ổn định, hoặc nếu mạng lưới ủy nhiệm coi việc Mỹ giảm hiện diện là khoảng trống để lấp. Trục thứ ba - phép thử tinh vi - là tam giác Thổ Nhĩ Kỳ - người Kurd - Damascus. Ankara coi Đơn vị bảo vệ nhân dân người Kurd (YPG) là nhánh của đảng Công nhân người Kurd (PKK) và giữ đòn bẩy hỏa lực dọc biên giới.

Sau các chiến dịch không kích vào hạ tầng lực lượng Dân chủ Syria (SDF)/YPG cuối 2024 - đầu 2025, xuất hiện tín hiệu “giảm đối đầu, tăng điều chỉnh” khi Ankara chấp nhận cơ chế phòng ngừa xung đột dọc trục M4 nếu SDF đồng ý lộ trình tích hợp vào cấu trúc an ninh - quân đội Syria. Các kênh tiếp xúc giữa chỉ huy SDF và Tổng thống al-Sharaa bàn phương án đặt lực lượng dưới trần Bộ Quốc phòng Syria, giữ lõi tác chiến chống khủng bố với giám sát quốc tế. Song mọi thay đổi đều nhạy cảm: Bất kỳ động thái cưỡng bức hoặc phân bổ quyền lực thiếu công bằng có thể kích hoạt phản ứng dây chuyền ở các điểm nóng Arab - Kurd. Do đó, đường dây “điện thoại đỏ” Ankara - Damascus - Washington cần vận hành thường trực để hóa giải sự cố bằng cảnh báo sớm thay cho hỏa lực.

Lớp kinh tế - xã hội là phần “da mỏng” của tiến trình. Khủng hoảng nhân đạo chưa thể lùi: Tỷ lệ dân số cần hỗ trợ cao, hạ tầng điện - nước - y tế đứt gãy, lạm phát và thiếu đói kéo dài. Để biến nhượng bộ chính trị thành lợi ích cụ thể, các miễn trừ phải gắn dự án “lợi ích nhanh” như sửa đập, trạm bơm, trạm điện, bệnh viện tuyến tỉnh ở Hasakah, Kobani, Deir ez-Zor và dải biên phía Nam. Khi điện, nước ổn định, chuỗi cung ứng bớt đứt gãy, giá cả hạ nhiệt, việc làm phục hồi và động cơ tuyển mộ của các nhóm cực đoan suy yếu.

Bài toán người tị nạn cần gói giải pháp mềm: Dạy nghề, tín dụng vi mô, việc làm công gắn dự án hạ tầng nhỏ; chuẩn hóa giấy tờ và mở lối vào dịch vụ cơ bản dưới giám sát độc lập. Nút then chốt khác là Captagon. Damascus đã truy quét, triệt phá nhà máy, bắt mắt xích bảo kê và phối hợp với Jordan cùng một số đối tác Vùng Vịnh; nhưng mạng lưới thích nghi nhanh, dịch chuyển sang Sudan, Yemen hoặc ẩn náu ở vùng xa tầm kiểm soát. Vì vậy, chống Captagon phải là chiến lược xuyên biên: siết rửa tiền, kiểm soát biên mậu, theo dấu logistics - tài chính, đồng thời phục hồi sinh kế để giảm nguồn cung lao động cho chuỗi ngầm. Mỹ có thể dẫn dắt khung tài chính - kỹ thuật và điều kiện hóa viện trợ bằng chuẩn minh bạch; nếu buộc truy vết hóa đơn - vận đơn - bảo hiểm hàng hải với chuẩn KYC/AML chặt chẽ, khả năng “rửa sạch” Captagon qua thương mại khu vực sẽ giảm.

Về địa - chính trị, Washington muốn trở lại vai trò kiến trúc sư của một trật tự tái thiết - an ninh có điều kiện với Damascus, thay vì chỉ can dự quân sự ở Đông Bắc Syria. Tổng thống Donald Trump tuyên bố sẵn sàng hỗ trợ ổn định, song vẫn giữ chốt chặn để hạn chế hành lang ảnh hưởng của Iran và mạng lưới vũ trang ngoài nhà nước. Hội đồng hợp tác vùng Vịnh (GCC) và Jordan sẵn sàng tài trợ dự án dân sinh nếu đi kèm cam kết rõ ràng; Israel ưu tiên bóp nghẹt tuyến vận tải vũ khí của Iran; châu Âu đồng bộ hóa từng phần với Washington để khôi phục thương mại hợp pháp mà vẫn giữ đòn bẩy pháp lý. Điểm chung là nguyên tắc “lợi ích đổi lấy cải cách đo được”, với chỉ số minh định cho từng chặng.

Trong 6-12 tháng tới, lộ trình khả dĩ gồm ba vòng đồng tâm. Vòng trong: điều chỉnh Đạo luật Caesar theo hướng miễn trừ mục tiêu cho điện - nước - y tế; Bộ Tài chính duy trì giấy phép chung; ngân hàng châu Âu khởi động lại kênh thanh toán lĩnh vực rủi ro thấp. Vòng giữa: SDF chuyển ngạch một phần sang cảnh sát - biên phòng, lõi tinh nhuệ chống khủng bố hoạt động dưới giám sát liên ngành; Thổ Nhĩ Kỳ vận hành liên lạc nóng với Damascus - Washington; Mỹ duy trì một căn cứ mũi nhọn và mạng lưới cố vấn rải mỏng. Vòng ngoài: Các quỹ Vùng Vịnh và Jordan tài trợ dự án lợi ích nhanh gắn điều kiện chống Captagon; LHQ và các định chế phát triển giám sát giải ngân, đánh giá tác động.

Để biết tiến trình có đi đúng hướng, cần nhìn vào các chỉ số cụ thể: Trạm bơm, nhà máy nước, bệnh viện được khôi phục; giờ điện trung bình mỗi hộ ở Kobani - Hasakah; tuyến vận tải nhân đạo hoạt động ổn định; lô Captagon bị triệt phá và chuỗi tiền bẩn bị cắt. Với Syria: Điều tra - truy tố lạm quyền; tỷ lệ binh sĩ SDF tái hòa nhập; tỷ lệ trẻ em trở lại trường học; chi phí giỏ hàng cơ bản giảm. Với Thổ Nhĩ Kỳ: Số tháng không ghi nhận đòn UAV, pháo kích vào hạ tầng dân sự và số vụ xâm nhập bị ngăn bằng cảnh báo sớm.

Với nhà tài trợ: Tỷ lệ giải ngân đúng hạn, đúng mục đích; chu kỳ giảm bắt giữ Captagon dọc biên giới Jordan - Saudi Arabia - UAE. Rủi ro vẫn hiện hữu: Một đòn khủng bố của tàn quân ISIS, một va chạm giữa Israel và mạng lưới thân Iran trên không phận Syria, hay cú sốc giá năng lượng làm suy giảm năng lực tài trợ. Nhưng lần này, các mảnh ghép chính sách được “khóa liên động”: Nới trừng phạt đi kèm chỉ số nhân đạo; giảm hiện diện quân sự đi kèm cơ chế phòng ngừa xung đột; tiền khu vực đi kèm chống Captagon và giám sát độc lập. Khi các “khóa liên động” vận hành, chi phí chính trị của việc phá vỡ thỏa thuận tăng, nâng sức bền cho tiến trình.

Kết lại, hồ sơ Mỹ - Syria năm 2025 là bài toán cân bằng: Tháo ngòi kinh tế nhưng khóa rủi ro an ninh; giảm dấu chân quân sự nhưng giữ cánh tay vươn xa; mở hành lang tái thiết nhưng phong tỏa các mạch tối như Captagon. Cuộc gặp ngày 10/11 chuyển trục từ trừng phạt tràn lan sang bình thường hóa có điều kiện. Nếu các bên duy trì nhịp cải cách đo được, ưu tiên dự án đúng nhu cầu và quản trị rủi ro đúng liều, Mỹ có thể rút bớt gánh nặng can dự mà vẫn đạt mục tiêu: Ngăn IS hồi sinh, hạn chế hành lang Iran, đưa Syria vào quỹ đạo ổn định có kiểm chứng. Khi ấy, câu hỏi không chỉ là “ở lại hay rời đi?”, mà là “tiến bộ được đo lường thế nào, ai chịu trách nhiệm cho những con số ấy?” - thước đo khô khan nhưng là thước đo của hy vọng.

Đặng Hà