Chuyển đổi số - 'bệ phóng' cho nông thôn cất cánh

Chuyển đổi số được xác định là một trong những trụ cột trong Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới giai đoạn 2021 - 2025. Không chỉ là công cụ hỗ trợ, chuyển đổi số còn là nền tảng để nông thôn tiếp cận với tiêu chuẩn phát triển hiện đại. Tuy nhiên, quá trình triển khai tại cơ sở vẫn còn nhiều thách thức, từ hạ tầng đến nhận thức, cơ chế và năng lực thực thi.

Trong cuộc trao đổi với phóng viên Báo Công Thương, ông Bùi Trường Minh - Chuyên viên cao cấp Văn phòng Điều phối Nông thôn mới Trung ương đã làm rõ định hướng, chính sách hỗ trợ từ cấp Trung ương, chỉ ra các "điểm nghẽn" thực tế và đưa ra khuyến nghị giúp các địa phương nâng cao hiệu quả chuyển đổi số gắn với phát triển kinh tế nông thôn bền vững.

Ông Bùi Trường Minh - Chuyên viên cao cấp Văn phòng Điều phối Nông thôn mới Trung ương

Trụ cột chiến lược trong xây dựng nông thôn mới

- Thưa ông, trong Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới giai đoạn 2021-2025, chuyển đổi số được xác định là trụ cột then chốt. Vậy ở cấp Trung ương đã có những định hướng, công cụ nào để hỗ trợ địa phương? Ông đánh giá ra sao về những chính sách này?

Ông Bùi Trường Minh: Chương trình Mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới được triển khai từ năm 2010. Đến năm 2020, tổng kết giai đoạn đầu tiên, Thủ tướng Chính phủ đã đánh giá đây là một chương trình đạt được kết quả to lớn, mang tính lịch sử và toàn diện.

Tuy nhiên, bên cạnh những thành quả đáng ghi nhận, chúng tôi đánh giá chương trình cũng còn tồn tại nhiều hạn chế, đặc biệt là về phát triển kinh tế, môi trường và bảo đảm an ninh trật tự. Đồng thời, khoảng cách phát triển giữa nông thôn và thành thị vẫn còn khá lớn.

Để khắc phục những hạn chế này, một trong những giải pháp quan trọng được xác định trong giai đoạn 2021 - 2025 là đẩy mạnh chuyển đổi số trong xây dựng nông thôn mới. Chương trình này có sự tương đồng và phù hợp với Chương trình Chuyển đổi số quốc gia.

Nhằm hỗ trợ quá trình chuyển đổi số trong xây dựng nông thôn mới, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 924/QĐ-TTg năm 2022, trong đó đề ra nhiều mục tiêu, chủ trương và giải pháp. Một số nhiệm vụ quan trọng được nhấn mạnh gồm:

Thứ nhất, tăng cường công tác truyền thông để nâng cao nhận thức của người dân và cán bộ về vai trò của chuyển đổi số.

Thứ hai, tổ chức đào tạo, tập huấn nâng cao năng lực cho cán bộ và người dân tại các địa phương.

Thứ ba, hỗ trợ triển khai các mô hình thí điểm tại địa phương để làm cơ sở xây dựng chính sách, cơ chế phù hợp, tiến tới nhân rộng các mô hình chuyển đổi số hiệu quả.

Để thực hiện các nhiệm vụ này, Ban Chỉ đạo Trung ương cùng Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn (nay là Bộ Nông nghiệp và Môi trường) đã ban hành Kế hoạch số 06 về triển khai chương trình chuyển đổi số trong xây dựng nông thôn mới. Trên cơ sở kế hoạch này, các địa phương căn cứ vào điều kiện thực tiễn để xây dựng kế hoạch chi tiết riêng, triển khai phù hợp tại từng xã, huyện.

Song song đó, một bộ tài liệu tập huấn cũng đã được chuẩn bị nhằm hỗ trợ các địa phương trong việc tổ chức đào tạo cán bộ và tuyên truyền cho người dân về chuyển đổi số.

Tập huấn ứng dụng công nghệ thông tin trong xây dựng nông thôn mới và bảo vệ môi trường tại tỉnh Cao Bằng - Ảnh: Kim Thành

Hạ tầng yếu, dữ liệu thiếu, cán bộ lúng túng trong triển khai

- Thời gian qua, Nhà nước đã ban hành nhiều chính sách và huy động nguồn lực đáng kể để thúc đẩy chuyển đổi số trong xây dựng nông thôn mới, đặc biệt là từ khi triển khai Quyết định 924 của Thủ tướng Chính phủ. Tuy nhiên, bên cạnh những thuận lợi rõ rệt, thực tế triển khai tại nhiều địa phương cho thấy vẫn còn không ít khó khăn, vướng mắc. Ở góc độ thực tiễn và điều hành, ông có thể chỉ rõ hơn đâu là những rào cản lớn nhất trong quá trình triển khai?

Ông Bùi Trường Minh: Thời gian qua, chuyển đổi số đã được triển khai khá rộng rãi trên nhiều lĩnh vực của đời sống xã hội, từ kinh tế, giáo dục, nông nghiệp và đã đạt kết quả khá tích cực. Tuy nhiên, qua quá trình điều hành tại Ban Chỉ đạo cũng như khảo sát thực tế tại các địa phương, chúng tôi nhận thấy vẫn còn tồn tại nhiều rào cản lớn, đặc biệt là ở vùng sâu, vùng xa.

Đầu tiên là hạ tầng viễn thông. Ở nhiều nơi, thiếu trạm phát sóng 3G, 4G, 5G khiến việc tiếp cận Internet và nền tảng số gặp nhiều khó khăn.

Thứ hai là sự thiếu đồng bộ trong nền tảng công nghệ. Hiện nay đã có rất nhiều ứng dụng, phần mềm phục vụ chuyển đổi số nhưng người dân, doanh nghiệp vẫn gặp khó khăn trong việc tiếp cận, sử dụng. Việc này phần lớn do công tác truyền thông, đào tạo còn hạn chế dẫn đến thiếu hiểu biết hoặc nhầm lẫn về chức năng công cụ.

Bên cạnh đó, tình trạng manh mún trong triển khai phần mềm cũng là vấn đề lớn. Chỗ này dùng phần mềm A, nơi kia dùng phần mềm B, không đồng nhất, không kết nối khiến cho người dân hoang mang và không tạo được thành một phong trào thống nhất lan tỏa.

Vẫn còn tình trạng nơi thì thiếu, nơi lại thừa. Ở các thành phố lớn như TP. Hồ Chí Minh, Hà Nội, thiết bị, phần mềm, nền tảng ứng dụng rất sẵn nhưng ở vùng sâu, vùng xa thì thiếu đủ thứ, từ mạng, thiết bị, đến hướng dẫn sử dụng. Nếu không có giải pháp căn cơ về hạ tầng và chuẩn hóa công cụ số thì chuyển đổi số ở nông thôn sẽ vẫn chỉ dừng lại ở khẩu hiệu.

Thứ ba, một trong những điểm nghẽn lớn hiện nay chính là thiếu các nền tảng dữ liệu cốt lõi dùng chung cho chuyển đổi số, đặc biệt là cơ sở dữ liệu về nông nghiệp, đất đai. Hiện nay, tuy đã có những hệ thống cơ bản nhưng việc chủ động số hóa và kết nối liên thông còn rất hạn chế, gây khó khăn trong việc thúc đẩy chuyển đổi số một cách đồng bộ.

Trong khi đó, hệ thống văn bản quy phạm pháp luật và các quy định hướng dẫn về định mức chi tiêu, triển khai đầu tư lại mang tính chuyên ngành cao, gây khó tiếp cận với nhiều cán bộ ở địa phương và cơ sở. Người dân, doanh nghiệp hay cán bộ không hiểu rõ thì không thể vận dụng hoặc triển khai được, dẫn đến việc chuẩn bị thủ tục đầu tư mất rất nhiều thời gian.

Tôi lấy ví dụ cụ thể trong chương trình thí điểm mô hình xã nông thôn mới thông minh, chúng tôi bắt đầu triển khai từ năm 2022. Đến thời điểm này, trong tổng số 15 mô hình do Trung ương dự kiến phê duyệt mới chỉ có 9 mô hình được thông qua, còn lại 6 mô hình chưa triển khai được vì không đủ thời gian chuẩn bị, thủ tục kéo dài, gây lãng phí cơ hội và nguồn lực.

Thứ tư là nhận thức của doanh nghiệp, cơ sở sản xuất và người dân, nhất là ở vùng sâu, vùng xa vẫn còn hạn chế. Họ có thể đã từng nghe, từng biết đến các khái niệm về chuyển đổi số, nhưng để sử dụng và triển khai một cách chủ động thì chưa nhiều người làm được.

Thực tế, trong các chương trình OCOP hay du lịch nông thôn, chuyển đổi số đã được một số địa phương triển khai và có kết quả tích cực, tuy nhiên vẫn mang tính cục bộ, chưa tạo thành phong trào diện rộng.

Cuối cùng, tôi cho rằng một rào cản rất lớn nằm ở đội ngũ cán bộ phụ trách nông thôn mới, đặc biệt là những người trực tiếp tham mưu, chỉ đạo công tác chuyển đổi số. Nhiều cán bộ chưa được đào tạo bài bản, thiếu kinh nghiệm về công nghệ số, dẫn đến lúng túng trong việc xây dựng kế hoạch, tư vấn chính sách, triển khai thực hiện. Đây là một nguyên nhân quan trọng khiến tiến độ chuyển đổi số tại nhiều địa phương còn chậm, thiếu đồng bộ.

Người dân livestream bán bưởi da xanh đặc sản Ninh Thuận - Ảnh: Hồng Đăng

- Trong bối cảnh chuyển đổi số, số hóa là xu thế tất yếu. Trong quá trình xây dựng nông thôn mới, việc ứng dụng công nghệ số, trí tuệ nhân tạo (AI), dữ liệu lớn đang được coi là những giải pháp đột phá. Ông đánh giá thế nào về vai trò và tiềm năng của những công nghệ này?

Ông Bùi Trường Minh: Tôi cho rằng chuyển đổi số đúng là một xu hướng tất yếu trong lĩnh vực nông nghiệp và phát triển nông thôn. Mặc dù chúng ta thấy có những rào cản, những khó khăn trong quá trình triển khai thực tế, nhưng hiện nay, ở nhiều địa phương nông thôn, việc ứng dụng công nghệ số, đặc biệt là AI và cơ sở dữ liệu lớn đã được triển khai khá hiệu quả.

Ví dụ trong lĩnh vực y tế, mô hình khám chữa bệnh từ xa đang được áp dụng ở nhiều vùng sâu, vùng xa. Khi người dân gặp vấn đề sức khỏe mà cán bộ y tế tại chỗ không xử lý được, họ có thể kết nối qua các ứng dụng khám chữa bệnh từ xa để được hỗ trợ từ bác sĩ tuyến trên. Các bác sĩ sẽ đưa ra chẩn đoán, hướng dẫn xử lý cụ thể ngay tại chỗ. Có những trường hợp bệnh nhân ở vùng sâu được bác sĩ tuyến trên khám và chỉ đạo điều trị kịp thời, qua đó cứu sống bệnh nhân.

Trong lĩnh vực giáo dục, nhiều địa phương đã ứng dụng công nghệ AI để tổ chức dạy tiếng Anh cho học sinh. Nhờ đó các em không cần phải lên thành phố lớn mà vẫn có thể học ngoại ngữ chất lượng ngay tại địa phương. Trình độ và khả năng sử dụng tiếng Anh của học sinh được cải thiện đáng kể.

Trong chương trình OCOP, nhiều chủ thể như doanh nghiệp, hợp tác xã đã ứng dụng thương mại điện tử để bán hàng trên các nền tảng số, giúp tăng doanh thu và mở rộng thị trường.

Trong du lịch nông thôn và cộng đồng, như ở bản Lô Lô Chải chẳng hạn, người dân đã biết sử dụng các nền tảng như Zalo, xây dựng trang web để giới thiệu sản phẩm, quảng bá hình ảnh và dịch vụ du lịch cộng đồng. Nhờ đó, họ có thể chủ động kết nối với các doanh nghiệp du lịch, thu hút khách du lịch đến trải nghiệm, qua đó tăng thu nhập và cải thiện đời sống.

Việc ứng dụng chuyển đổi số, các nền tảng AI và cơ sở dữ liệu lớn sẽ giúp cải thiện và giải quyết nhanh những khó khăn, vướng mắc ở nông thôn, giúp người dân tiệm cận với các tiêu chuẩn phát triển hiện đại như ở đô thị.

Thay đổi tư duy, đồng bộ chính sách số

- Có ý kiến cho rằng chuyển đổi số ở nông thôn mới chỉ thực sự hiệu quả khi gắn với các chương trình mục tiêu khác như giảm nghèo bền vững, phát triển kinh tế tập thể, OCOP, chương trình mục tiêu quốc gia dân tộc thiểu số . Theo ông, đâu là giải pháp để vừa tránh sự chồng chéo trong triển khai, vừa phát huy tối đa hiệu quả nguồn lực giữa các chương trình? Ông có khuyến nghị gì gửi tới các địa phương và người dân trong việc thay đổi tư duy, tiếp cận công nghệ, chủ động hội nhập vào nền kinh tế số?

Ông Bùi Trường Minh: Tôi cho rằng nếu chuyển đổi số được thực hiện riêng lẻ giữa các địa phương, các cấp, các ngành thì rất dễ dẫn đến tình trạng đầu tư dàn trải, không đồng bộ, thậm chí là lạc hậu và không áp dụng được.

Một ví dụ điển hình là thành phố Huế được đánh giá là triển khai chuyển đổi số khá tốt. Để tránh chồng chéo, lãng phí trong đầu tư, Huế đã xây dựng một đề án tổng thể cấp thành phố. Trong đề án đó, các phần mềm dùng chung được quy định rõ. Ví dụ như phần mềm về chính quyền điện tử được sử dụng xuyên suốt từ cấp tỉnh đến thành phố, huyện, xã. Chỉ cần một lần đầu tư, tất cả các cấp đều có thể sử dụng, tránh được tình trạng mỗi nơi làm một phần mềm riêng gây tốn kém và thiếu kết nối.

Thêm nữa, với những phần mềm mới nằm ngoài đề án tổng thể, thành phố cũng yêu cầu phải đánh giá khả năng nhân rộng và tích hợp vào hệ thống chung. Nếu không đáp ứng được, sẽ không triển khai. Đây là một kinh nghiệm rất quan trọng để các địa phương học hỏi nhằm tránh đầu tư không hiệu quả.

Tương tự, nếu chúng ta xây dựng được bài toán tổng thể, từ đó chuyên biệt hóa từng phần việc, từng lĩnh vực, thì sẽ nâng cao được tính chuyên nghiệp và hiệu quả. Việc dùng chung nền tảng, phần mềm, cơ sở dữ liệu sẽ tiết kiệm rất nhiều chi phí.

Từ góc nhìn của cơ quan điều phối cấp trung ương, tôi có một số khuyến nghị tới các địa phương và người dân: Cần thay đổi tư duy, đổi mới cách tiếp cận và chủ động hơn trong việc tham gia vào nền kinh tế số.

Hiện nay, người dân có thể tìm hiểu nhiều chương trình, ứng dụng chuyển đổi số thông qua Internet và các kênh truyền thông chính thống như: Trang web của Bộ Nông nghiệp và Môi trường; Trang thông tin của Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới... có rất nhiều mô hình, ví dụ thực tiễn để học tập

Bên cạnh đó, cần phát huy vai trò của các tổ công nghệ cộng đồng, đội ngũ khuyến nông cơ sở. Đây chính là "cánh tay nối dài" giúp đưa nền tảng công nghệ số đến gần với người dân và doanh nghiệp, giúp họ ứng dụng hiệu quả vào sản xuất, kinh doanh và đời sống.

- Xin cảm ơn ông!

Cuối năm 2022, Chính phủ đã ban hành Quyết định số 924/QĐ-TTg phê duyệt Chương trình chuyển đổi số trong xây dựng nông thôn mới, hướng tới nông thôn mới thông minh giai đoạn 2021 - 2025.Chương trình được triển khai đến hết năm 2025 ở khu vực nông thôn của cả nước. Mục tiêu nhằm đẩy mạnh ứng dụng công nghệ số trong xây dựng nông thôn mới và tăng cường hiệu quả thực hiện Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới, góp phần thúc đẩy kinh tế nông thôn, nâng cao chất lượng đời sống người dân, thu hẹp dần khoảng cách về chất lượng dịch vụ giữa nông thôn - thành thị, từng bước hướng tới nông thôn mới thông minh.

Nguyên Thảo