Chuyên gia hiến kế chặn cadimi, bảo vệ trái sầu riêng Việt trước cửa khẩu

Cây sầu riêng hấp thụ cadimi như thế nào?

Được mệnh danh là "vua của các loại trái cây", những năm gần đây, sầu riêng Việt Nam đã ghi dấu ấn mạnh mẽ trên bản đồ nông sản xuất khẩu toàn cầu. Với tốc độ tăng trưởng ấn tượng, ngành hàng này đang khẳng định vai trò chiến lược trong cơ cấu nông nghiệp hiện đại.

Theo thống kê, cả nước hiện có khoảng 178.800ha diện tích trồng sầu riêng. Riêng khu vực Tây Nguyên, diện tích sầu riêng khoảng trên 75 ngàn ha (chiếm 50% diện tích cả nước), trong đó Đắk Lắk dẫn đầu với 38.800 ha, trở thành "thủ phủ" sầu riêng lớn nhất Việt Nam.

Đặc biệt, sau khi Nghị định thư xuất khẩu với Trung Quốc được ký kết vào tháng 7/2022, xuất khẩu sầu riêng của Việt Nam đã có bước nhảy vọt - chỉ sau hai năm, kim ngạch năm 2024 đã cán mốc hơn 3 tỷ USD, đưa sầu riêng trở thành mặt hàng nông sản xuất khẩu chiến lược.

Cả nước hiện có khoảng 178.800 ha diện tích trồng sầu riêng.

Tuy nhiên, ngay từ đầu vụ năm 2025, ngành sầu riêng đang đối mặt với không ít khó khăn. Trung Quốc – thị trường xuất khẩu chủ lực đã đưa ra các tiêu chuẩn kỹ thuật rất khắt khe. Trong đó, hai chất cadimi và vàng o là những yếu tố ảnh hưởng trực tiếp đến việc xuất khẩu sầu riêng.

GS.TS. Trần Văn Hâu, nguyên giảng viên cao cấp Trường đại học Cần Thơ cho rằng, việc kiểm soát hai chất cadimi và vàng o là vấn đề quan trọng nhất để đảm bảo sự phát triển bền vững của ngành sầu riêng trên phạm vi cả nước trong thời gian tới.

Qua các nghiên cứu cho thấy, vàng o chủ yếu xuất hiện trong giai đoạn sau thu hoạch (tức là giai đoạn trung gian). Riêng cadimi là một kim loại nặng, có tính độc rất cao. Đây là chất không hề mang lại lợi ích gì cho cây trồng, mà ngược lại, rất có hại. Cadimi có thể gây rối loạn chuyển hóa đường, dẫn đến tiểu đường, ung thư vú, suy tim...

GS.TS. Trần Văn Hâu, nguyên giảng viên cao cấp Trường đại học Cần Thơ chia sẻ những giải pháp kiểm soát cadimi trong sầu riêng.

"Không chỉ gây hại cho con người, cadimi còn gây ảnh hưởng đến cây trồng. Nếu rễ cây hấp thụ cadimi, cây sẽ bị rối loạn trao đổi chất, giảm khả năng quang hợp, từ đó ảnh hưởng đến sinh trưởng và làm giảm năng suất. Tuy nhiên, trong thực tế sản xuất, nhiều bà con chưa từng thấy rõ mối liên hệ giữa cadimi và biểu hiện cụ thể trên cây sầu riêng", Giáo sư Hâu chia sẻ.

Về nguồn gốc, theo Giáo sư Hâu chỉ rõ, cadimi có thể đến từ hai hướng là trong tự nhiên và do con người tạo ra. Trong đó, nguồn tự nhiên chủ yếu là từ quặng mỏ. Cadimi tồn tại như một tạp chất trong quặng, có thể rửa trôi đi vào nguồn nước hoặc bay hơi lên và tồn tại trong không khí.

Nguồn thứ hai là do hoạt động của con người, nổi bật là các hoạt động công nghiệp sản xuất pin, sơn, và phân bón. Những vùng có hoạt động công nghiệp hoặc khai thác khoáng sản thì nguy cơ tồn dư cadimi trong môi trường đất và nước rất cao. Hơn nữa, cadimi cũng là kim loại nặng di động rất mạnh trong đất.

Về quá trình hấp thụ cadimi của cây sầu riêng và các loại cây trồng nói chung, Giáo sư Hâu cho hay: "Theo các nghiên cứu, người ta ghi nhận rằng 100% cadimi được cây hấp thụ qua rễ, sau đó vận chuyển lên thân, lá rồi lên trái. Trong đó, phần thân và lá có thể tích lũy từ 10–100%, còn trong trái thì tỉ lệ hấp thu thường chỉ từ 0,1–1% mà thôi. Đối với các loại cây ngắn ngày, trồng xong, thu hoạch xong là có thể giảm mức cadimi trong đất. Nhưng đối với cây lâu năm như sầu riêng, nếu không kiểm soát, thì theo thời gian, cadimi sẽ tích lũy dần trong cây và gây ra rủi ro về dư lượng".

Nguồn dư lượng này chủ yếu đến từ các đầu vào như phân bón và thuốc bảo vệ thực vật. Trong đó, phân bón là một nguồn đáng lo ngại. Đặc biệt, phân lân, nhất là super lân đơn (super phosphate đơn) là loại có hàm lượng cadimi nhiều nhất. Hơn nữa, Super lân đơn lại có độ chua cao nên dùng lâu dài sẽ làm đất chua thêm, khiến cadimi càng dễ hòa tan, dễ hấp thu vào cây. Do đó, nếu dùng phân lân qua nhiều vụ, nhiều năm thì lượng cadimi này sẽ tích lũy trong đất và cây, dẫn đến nguy cơ dư lượng vượt ngưỡng.

Bón quá nhiều phân lân còn gây một hậu quả khác như làm giảm khả năng hấp thu kẽm và sắt – hai vi lượng quan trọng đối với sự phát triển của cây, khiến cây dễ thiếu dinh dưỡng, sinh trưởng kém.

Những giải pháp thiết thực

Để kiểm soát dư lượng cadimi trong trái sầu riêng, Giáo sư Hâu khẳng định, một trong những biện pháp quan trọng hàng đầu nhằm giảm dư lượng cadimi trong sầu riêng là hạn chế sự hấp thụ cadimi của cây.

Để làm được điều này, trước tiên, cần nâng độ pH của đất lên mức phù hợp. Việc nâng pH không chỉ giúp hạn chế cadimi mà còn cải thiện khả năng hấp thu các chất dinh dưỡng thiết yếu khác.

Ngoài vôi, bà con có thể sử dụng phân lân nung chảy – loại phân có tính kiềm, không làm chua đất, lại chứa cả canxi và magie – những chất giúp cạnh tranh và giảm hấp thụ cadimi.

Tuy nhiên, nếu đất đã có pH trung tính, lân nung chảy sẽ không phát huy hiệu quả. Trong trường hợp này, có thể kết hợp phân super lân với phân lân nung chảy để tạo pH chua, hỗ trợ hòa tan và hấp thu.

Tỉnh Đắk Lắk trở thành "thủ phủ" sầu riêng lớn nhất Việt Nam, với 38.800ha.

Một giải pháp khác là tăng cường sử dụng phân hữu cơ. Phân hữu cơ không chỉ giúp nâng pH và có khả năng hấp thu, giữ cadimi lại trong đất. Tuy nhiên, cadimi không mất đi hoàn toàn mà có thể tái giải phóng về sau nếu chất hữu cơ phân hủy. Vì vậy, đây chỉ là giải pháp mang tính tạm thời nhằm hạn chế cadimi trong ngắn hạn.

Ngoài ra, việc sử dụng than sinh học (biochar) cũng được khuyến nghị vì than có khả năng hấp thu kim loại nặng như cadimi. Một hướng nghiên cứu tiềm năng hơn là ứng dụng vi sinh vật hoặc các dòng nấm và khuẩn có khả năng hấp thu cadimi trong đất...

Giáo sư Hâu cũng kiến nghị các cơ quan chuyên môn cần tổ chức khảo sát, đánh giá tổng thể về mức độ ô nhiễm cadimi trong đất tại các vùng trồng trọng điểm. Các trang trại lớn hoặc tổ hợp tác có điều kiện nên chủ động lấy mẫu đất kiểm nghiệm định kỳ để theo dõi dư lượng cadimi, từ đó có biện pháp điều chỉnh kịp thời.

"Nếu chúng ta không chủ động kiểm soát, việc chờ đến khi có cảnh báo hoặc kết quả kiểm nghiệm sau thu hoạch sẽ khiến nhiều hộ dân rơi vào thế bị động. Do đó, xây dựng quy trình sản xuất an toàn, giảm cadimi không chỉ vì mục tiêu xuất khẩu mà là con đường để phát triển bền vững cho ngành sầu riêng Việt Nam", Giáo sư Hâu nhấn mạnh.

Khánh Ngọc