Chuyên gia kinh tế Nguyễn Hoàng Dũng: Thử phác họa về sàn giao dịch xăng dầu Việt Nam

(KTSG) – “Việc thành lập sàn giao dịch xăng dầu là một bước đi quan trọng trong quá trình hiện đại hóa và minh bạch hóa thị trường năng lượng của Việt Nam. Tuy nhiên, đây là một quá trình phức tạp, đòi hỏi sự chuẩn bị kỹ lưỡng và sự phối hợp của nhiều bên liên quan”, chuyên gia kinh tế Nguyễn Hoàng Dũng trao đổi với Kinh tế Sài Gòn.

Nếu làm quyết liệt, sẽ có sàn giao dịch xăng dầu trong 2-3 năm

KTSG: Vừa rồi, Phó thủ tướng Chính phủ Lê Minh Khái đã có chỉ đạo về việc nghiên cứu thông tin báo chí phản ánh, kiến nghị về việc thành lập sàn giao dịch xăng dầu. Là người đề xuất ý tưởng này, ông bình luận như thế nào về động thái trên? Động thái trên sẽ giúp ý tưởng này sớm thành hiện thực?

– Ông Nguyễn Hoàng Dũng: Sự quan tâm từ Chính phủ cho thấy tầm quan trọng của vấn đề này đối với nền kinh tế và an ninh năng lượng quốc gia nói chung và việc cải thiện cơ chế quản lý và vận hành thị trường xăng dầu nói riêng. Đây không chỉ là một tín hiệu tích cực mà còn là cơ hội quan trọng để đẩy nhanh quá trình nghiên cứu kỹ lưỡng và toàn diện về mô hình sàn giao dịch xăng dầu và triển khai ý tưởng sàn giao dịch xăng dầu.

Tuy nhiên, để ý tưởng này sớm thành hiện thực, chúng ta cần nghiên cứu kỹ lưỡng các mô hình tương tự trên thế giới, đặc biệt là ở các nước trong khu vực, lựa chọn mô hình phù hợp cho Việt Nam. Cùng với đó, chúng ta cần xây dựng khung pháp lý phù hợp, tạo hành lang cho sự ra đời và vận hành của sàn giao dịch; chuẩn bị cơ sở hạ tầng công nghệ thông tin đủ mạnh để đảm bảo giao dịch diễn ra an toàn, minh bạch; đào tạo nguồn nhân lực có chuyên môn về vận hành sàn giao dịch hàng hóa; tạo sự đồng thuận giữa các bên liên quan, đặc biệt là các doanh nghiệp đầu mối xăng dầu.

Với sự chỉ đạo quyết liệt từ Chính phủ, tôi tin rằng ý tưởng này có thể được hiện thực hóa trong vòng 2-3 năm tới.

KTSG: Thưa ông, trong thị trường xăng dầu Việt Nam hiện tại, chúng ta chỉ mới chủ động được một phần nguồn cung với mức giá vẫn phải tính dựa trên giá thế giới, một số doanh nghiệp lớn vẫn đang nắm quyền chi phối trên thị trường. Những đặc điểm này có tác động như thế nào tới việc hình thành một sàn giao dịch xăng dầu của Việt Nam?

– Các đặc điểm của thị trường xăng dầu Việt Nam hiện tại sẽ có tác động đáng kể đến việc hình thành và vận hành sàn giao dịch xăng dầu.

Đầu tiên là về nguồn cung. Việc chúng ta chỉ chủ động được một phần nguồn cung sẽ ảnh hưởng đến tính thanh khoản và đa dạng của sản phẩm trên sàn. Điều này có thể dẫn đến biến động giá lớn và rủi ro về nguồn cung trong ngắn hạn.

Thứ hai là về giá cả phụ thuộc vào thị trường thế giới. Điều này sẽ tạo ra thách thức trong việc xác định giá cơ sở và quản lý rủi ro. Sàn giao dịch cần có cơ chế linh hoạt để phản ánh được biến động giá quốc tế một cách kịp thời và chính xác.

Về sự chi phối của một số doanh nghiệp lớn, đây có thể là rào cản lớn nhất, vì có thể dẫn đến tình trạng thao túng thị trường hoặc hạn chế cạnh tranh trên sàn giao dịch.

Trong điều kiện thị trường như vậy, sàn giao dịch xăng dầu Việt Nam cần vận dụng cơ chế định giá linh hoạt. Có thể áp dụng mô hình định giá kết hợp giữa giá tham chiếu quốc tế và các yếu tố trong nước, sử dụng công nghệ trí tuệ nhân tạo (AI) và học máy (machine learning) để phân tích xu hướng thị trường, dự báo giá. Bên cạnh đó, thiết lập cơ chế kiểm soát biên độ giao dịch để hạn chế biến động giá quá lớn.

Ngoài ra, cần đa dạng hóa sản phẩm giao dịch. Bên cạnh giao dịch sản phẩm vật chất có thể triển khai các sản phẩm phái sinh như hợp đồng tương lai, quyền chọn để tăng tính thanh khoản và công cụ phòng ngừa rủi ro.

Trong hoạt động giao dịch, quy định về thị phần và hạn mức giao dịch cho từng đơn vị, tránh tình trạng thao túng thị trường. Khuyến khích sự tham gia của nhiều đơn vị, kể cả doanh nghiệp vừa và nhỏ, để tăng tính cạnh tranh.

Về cơ chế giám sát, thành lập cơ quan giám sát độc lập để đảm bảo tính minh bạch và công bằng trong giao dịch. Áp dụng công nghệ tiên tiến như công nghệ chuỗi khối (blockchain), AI và machine learning trong giám sát giao dịch, phát hiện giao dịch bất thường và ngăn chặn các hành vi gian lận.

Một vấn đề quan trọng khác là chính sách hỗ trợ nguồn cung, theo đó, xây dựng cơ chế để khuyến khích các nhà cung cấp trong nước tham gia sàn giao dịch, có chính sách ưu đãi để thu hút thêm nguồn cung từ nước ngoài, đa dạng hóa nguồn cung trên sàn, xem xét việc kết nối với các sàn giao dịch xăng dầu khu vực và quốc tế để tăng tính thanh khoản và đa dạng sản phẩm.

Chúng ta cũng cần quan tâm thiết lập cơ chế quản lý rủi ro thông qua quỹ bảo đảm thanh toán giúp đảm bảo an toàn tài chính cho các bên tham gia, áp dụng cơ chế ký quỹ và điều chỉnh tỷ lệ ký quỹ linh hoạt theo biến động thị trường, xây dựng kịch bản ứng phó với các tình huống khẩn cấp như gián đoạn nguồn cung hoặc biến động giá cực đoan.

Cũng cần quan tâm đến chính sách thuế phí, nhân lực, đào tạo và phát triển thị trường, cơ chế giải quyết tranh chấp… đảm bảo sự vận hành hiệu quả của sàn giao dịch xăng dầu.

Về lâu dài, ngoài xăng dầu, có thể mở rộng giao dịch sang các sản phẩm liên quan như gas, nhiên liệu sinh học để tăng tính đa dạng của sàn, phát triển các sản phẩm phái sinh phức tạp hơn như hợp đồng hoán đổi (swap) hay hợp đồng chênh lệch (spread) để đáp ứng nhu cầu phòng ngừa rủi ro đa dạng của doanh nghiệp.

Tác động tiêu cực tiềm tàng và cách hóa giải

KTSG: Như ông đã đề cập trong một bài báo trước đó, việc thành lập sàn giao dịch xăng dầu tại Việt Nam cũng sẽ có tác động tới chuỗi cung ứng xăng dầu. Vậy tác động này cụ thể như thế nào? Làm sao để phát huy những tác động tích cực và hạn chế tối đa những tác động tiêu cực?

– Việc thành lập sàn giao dịch xăng dầu tại Việt Nam sẽ giúp tăng tính minh bạch trong chuỗi cung ứng xăng dầu. Giá cả và thông tin giao dịch sẽ được công khai, giúp các bên trong chuỗi cung ứng có thông tin chính xác để ra quyết định.

Hiệu quả của chuỗi cung ứng cũng sẽ gia tăng khi chi phí trung gian và thời gian giao dịch giảm, quá trình mua bán được tối ưu hóa. Các doanh nghiệp được cung cấp công cụ phòng ngừa rủi ro (như hợp đồng tương lai), giúp ổn định nguồn cung và giá cả.

Việc thành lập sàn giao dịch xăng dầu tại Việt Nam sẽ giúp tăng tính minh bạch trong chuỗi cung ứng xăng dầu. Ảnh minh họa: Lê Vũ

Sàn giao dịch xăng dầu sẽ tạo cơ chế phản ứng nhanh với biến động thị trường, giúp cân bằng cung cầu hiệu quả hơn và tạo sân chơi bình đẳng cho các doanh nghiệp, thúc đẩy cạnh tranh lành mạnh. Doanh nghiệp cũng có thể áp dụng chiến lược “just-in-time” hiệu quả hơn nhờ khả năng mua bán linh hoạt trên sàn, giảm chi phí lưu kho do có thể dự đoán nhu cầu và nguồn cung chính xác hơn.

Sàn giao dịch có thể thiết lập tiêu chuẩn chất lượng thống nhất, giúp nâng cao và đồng bộ chất lượng xăng dầu trên toàn thị trường.

Tuy nhiên, sàn giao dịch xăng dầu sẽ có tác động trực tiếp tới cấu trúc thị trường, làm thay đổi vai trò của các trung gian trong chuỗi cung ứng, xuất hiện các nhân tố mới như các công ty môi giới chuyên biệt cho giao dịch xăng dầu.

Chúng ta cũng cần lường trước những tác động tiêu cực tiềm tàng gồm biến động giá lớn trong ngắn hạn do đầu cơ hoặc tin đồn thị trường; doanh nghiệp nhỏ có thể gặp khó khăn trong việc thích ứng với mô hình giao dịch mới; rủi ro hệ thống nếu sàn giao dịch không được quản lý tốt và sự phụ thuộc vào công nghệ.

Để phát huy tác động tích cực và hạn chế tác động tiêu cực, chúng ta vẫn phải dựa vào các biện pháp quen thuộc như xây dựng khung pháp lý chặt chẽ, triển khai từng bước theo lộ trình từ đơn giản tới phức tạp, thực hiện thí điểm, đánh giá kỹ trước khi triển khai toàn diện, đào tạo và hỗ trợ kỹ thuật cho các bên tham gia, đảm bảo an ninh mạng… Đặc biệt, cần xây dựng cơ chế bảo vệ thị trường. Áp dụng “circuit breakers” để tạm dừng giao dịch khi giá biến động quá mức, thiết lập quỹ bình ổn để can thiệp khi cần thiết.

Ngoài ra, có thể nghiên cứu bổ sung thêm các biện pháp như xây dựng hệ thống thông tin tích hợp, áp dụng công nghệ IoT để theo dõi và quản lý hàng tồn kho, vận chuyển thời gian thực; tạo cơ chế khuyến khích các doanh nghiệp phát triển giải pháp công nghệ mới nhằm tối ưu hóa chuỗi cung ứng xăng dầu; đầu tư vào hệ thống phân tích dữ liệu lớn và AI để dự báo xu hướng thị trường xăng dầu chính xác hơn, chia sẻ thông tin dự báo với các bên liên quan để hỗ trợ ra quyết định và lập kế hoạch….

KTSG: Xăng dầu vẫn được coi là một loại hàng hóa thiết yếu, quan trọng, phải chịu sự điều tiết của Nhà nước. Trong trường hợp thành lập sàn giao dịch xăng dầu, vai trò điều tiết của các nhà quản lý sẽ thể hiện như thế nào?

– Vai trò điều tiết của nhà quản lý trong bối cảnh có sàn giao dịch xăng dầu sẽ chuyển từ can thiệp trực tiếp sang điều tiết gián tiếp thông qua các cơ chế thị trường, như thông qua việc định ra khung pháp lý, định ra tiêu chuẩn chất lượng sản phẩm, đưa ra các chính sách quản lý thông tin, quản lý thanh khoản, quản lý giao dịch xuyên biên giới, quản lý rủi ro tài chính… Nhà quản lý sẽ tập trung vào việc tạo ra một môi trường giao dịch công bằng, minh bạch và hiệu quả, đồng thời duy trì khả năng can thiệp khi cần thiết để đảm bảo ổn định thị trường và bảo vệ lợi ích quốc gia.

Đặc biệt, nhà quản lý duy trì quyền can thiệp vào thị trường trong trường hợp khẩn cấp, ví dụ như thiên tai hoặc khủng hoảng địa chính trị, điều chỉnh chính sách nhập khẩu, xuất khẩu và dự trữ quốc gia để đảm bảo an ninh năng lượng; đảm bảo vai trò bình ổn giá thông qua thiết lập cơ chế can thiệp giá trong trường hợp biến động quá mức, ví dụ như áp dụng biên độ giao dịch, duy trì, cải cách và quản lý quỹ bình ổn giá xăng dầu, điều chỉnh cách thức sử dụng quỹ này phù hợp với mô hình sàn giao dịch.

Các nhà quản lý cũng có vai trò chủ chốt trong thúc đẩy đổi mới sáng tạo, tạo hành lang pháp lý cho việc thử nghiệm các mô hình giao dịch mới (regulatory sandbox), khuyến khích ứng dụng AI và machine learning trong phân tích thị trường xăng dầu và quản lý về mặt công nghệ, đảm bảo sàn giao dịch vận hành an toàn, kết nối hiệu quả với hệ thống phân phối và bán lẻ xăng dầu.

Những biện pháp cần thực hiện đồng thời

KTSG: Trên thực tế, giá xăng dầu thế giới được quyết định thông qua các sàn giao dịch quốc tế ở New York và Singapore… Từ cơ sở này, các quốc gia xác định giá xăng dầu trong nước. Như vậy, theo ông, để thị trường xăng dầu minh bạch, cạnh tranh, chiếc chìa khóa vạn năng có nằm ở giải pháp lập sàn giao dịch xăng dầu hay không? Trong khi chờ đợi việc thành lập một sàn giao dịch xăng dầu vận hành theo cách tối ưu, liệu còn cách nào để dần minh bạch hóa thị trường, tạo tiền đề tốt cho việc thành lập sàn giao dịch xăng dầu như đề xuất đang được giao cho Bộ Công Thương nghiên cứu?

– Sàn giao dịch xăng dầu không phải là “chìa khóa vạn năng”. Mặc dù sàn giao dịch có thể cải thiện tính minh bạch và cạnh tranh, nó không phải là giải pháp duy nhất hoặc toàn diện, hiệu quả của sàn giao dịch phụ thuộc vào nhiều yếu tố như khung pháp lý, cơ chế quản lý, sự tham gia của các bên liên quan.

Trong bối cảnh hiện nay, cần đồng thời triển khai các biện pháp để dần minh bạch hóa thị trường. Thứ nhất, cải thiện hệ thống báo cáo và công bố thông tin. Yêu cầu các doanh nghiệp đầu mối công bố định kỳ về nguồn cung, dự trữ, và chi phí, tăng cường giám sát và kiểm toán độc lập đối với báo cáo tài chính của các doanh nghiệp xăng dầu.

Thứ hai, mở rộng quyền nhập khẩu cho nhiều doanh nghiệp hơn, giảm sự phụ thuộc vào một số ít đầu mối, đơn giản hóa thủ tục hành chính trong nhập khẩu xăng dầu.

Thứ ba, cải thiện cơ chế điều hành giá theo hướng rút ngắn chu kỳ điều chỉnh giá, cho phép giá trong nước phản ánh nhanh hơn biến động giá quốc tế, công khai chi tiết hơn về cách tính các thành phần cấu thành giá xăng dầu.

Thứ tư, cải thiện cơ chế quỹ bình ổn giá. Xem xét việc chuyển đổi quỹ bình ổn giá thành một quỹ độc lập, có sự giám sát của cơ quan kiểm toán nhà nước và đại diện người tiêu dùng, công khai định kỳ về tình hình sử dụng quỹ và các quyết định can thiệp thị trường.

Thứ năm, tăng cường quản lý chuỗi cung ứng. Áp dụng hệ thống theo dõi và truy xuất nguồn gốc xăng dầu từ khâu nhập khẩu đến phân phối cuối cùng, yêu cầu các doanh nghiệp công bố thông tin về nguồn cung, bao gồm cả thông tin về các nhà cung cấp nước ngoài.

Thứ sáu, đẩy mạnh số hóa trong quản lý. Xây dựng cơ sở dữ liệu tập trung về thị trường xăng dầu, có thể truy cập công khai, áp dụng blockchain trong quản lý chuỗi cung ứng xăng dầu để tăng tính minh bạch.

Thứ bảy, cải thiện khung pháp lý bằng cách rà soát và sửa đổi các quy định hiện hành để loại bỏ những rào cản đối với tính minh bạch và cạnh tranh, xây dựng luật chống độc quyền cụ thể cho ngành xăng dầu.

Tóm lại, mặc dù sàn giao dịch xăng dầu có thể là một bước tiến quan trọng, việc minh bạch hóa thị trường cần một cách tiếp cận đa chiều và toàn diện. Để thành công, điều quan trọng là cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan quản lý, doanh nghiệp, giới chuyên gia và các bên liên quan khác.

Kim Thanh