Chuyên gia Nhật Bản chia sẻ kinh nghiệm chống ngập lụt đô thị

Người dân di chuyển qua tuyến phố Trung Kính bị ngập lụt sau mưa lớn. (Ảnh: Huy Hùng/TTXVN)

“Chống ngập đô thị” đang là một trong những vấn đề nổi cộm tại Việt Nam hiện nay, đặc biệt là ở Hà Nội và một số tỉnh phía Bắc, sau khi một số trận bão gần đây gây ra tình trạng ngập lụt kéo dài, ảnh hưởng tới đời sống và sinh hoạt của người dân.

Liên quan tới vấn đề này, ông Shibata Tatsuya - chuyên gia Tổ chức Hợp tác Quốc tế Nhật Bản (JICA)/cố vấn chính sách lĩnh vực thoát nước và xử lý nước thải tại Bộ Xây dựng Việt Nam - chia sẻ về kinh nghiệm chống ngập đô thị từ Nhật Bản và một số gợi ý về giải pháp dành cho Việt Nam.

Theo chuyên gia Shibata Tatsuya, tại Việt Nam, tác động của biến đổi khí hậu toàn cầu trong những năm gần đây khiến các hiện tượng thời tiết cực đoan như bão mạnh và mưa lớn xuất hiện với tần suất ngày càng cao, gây thiệt hại nặng nề về người và tài sản.

Đặc biệt, các trận mưa lớn do cơn bão số 10 và số 11 vừa qua đã khiến nhiều tuyến phố trung tâm Hà Nội bị ngập sâu, làm tê liệt tạm thời các hoạt động đô thị.

Trong bối cảnh đô thị hóa và tăng trưởng kinh tế diễn ra nhanh chóng, cơ sở hạ tầng tại nhiều khu vực chưa đáp ứng kịp sự phát triển đó, khiến tình trạng ngập càng trở nên nghiêm trọng và kéo dài hơn. Do đó, việc thúc đẩy các biện pháp phòng, chống ngập lụt đô thị, thích ứng với biến đổi khí hậu đang trở nên cấp thiết.

Nhật Bản và Việt Nam đều thuộc khu vực châu Á gió mùa, có đặc điểm khí hậu tương đồng về lượng mưa, tần suất và thời gian mưa lớn. Dưới tác động của biến đổi khí hậu, trong giai đoạn 2015-2024, số trận mưa lớn từ 50mm/giờ trở lên được ghi nhận tại Nhật Bản đã tăng khoảng 1,7 lần so với giai đoạn 1976-1985.

Với đặc điểm khí hậu tương tự, Việt Nam có thể sẽ đối mặt với xu hướng gia tăng mưa trong thời gian tới. Do đó, kinh nghiệm của Nhật Bản trong ứng phó với ngập lụt đô thị có thể mang lại cho Việt Nam nhiều gợi mở hữu ích, cả về góc độ phát triển kinh tế lẫn điều kiện địa lý.

Tại Nhật Bản, quá trình đô thị hóa đã diễn ra nhanh, sau thời kỳ tăng trưởng kinh tế cao trong những năm 1955-1973, khiến khả năng thấm nước ngầm giảm mạnh, do nước mặt trong các trận mưa lớn hoặc bão gây ra, dẫn tới tình trạng ngập đô thị.

Ông Shibata Tatsuya – chuyên gia JICA/cố vấn chính sách lĩnh vực thoát nước và xử lý nước thải tại Bộ Xây dựng Việt Nam. (Nguồn: PV/Vietnam+)

Hơn nữa, với địa hình hạn chế đất ở, nhiều thành phố Nhật Bản được xây dựng dựa trên nền đất san lấp, khiến nước mặt không thể thoát tự nhiên, đặc biệt khi thủy triều dâng, làm kéo dài thời gian ngập.

Ông Shibata Tatsuya đã giới thiệu một số giải pháp Nhật Bản đã sử dụng - kết hợp giữa hạ tầng kỹ thuật (các công trình kiểm soát nước mưa, trạm bơm, bể chứa ngầm...) và các giải pháp phi công trình (dự báo, cảnh báo, huy động cộng đồng) để giảm thiểu thiệt hại do ngập đô thị - mà Việt Nam có thể tham khảo, để từ đó tìm ra “hướng đi” phù hợp cho công tác phòng chống ngập tại các thành phố lớn, có tầm quan trọng về kinh tế, như Hà Nội.

Thứ nhất là kết hợp giữa giải pháp công trình và phi công trình: Để giải quyết cơ bản vấn đề ngập đô thị, các biện pháp công trình thoát nước mưa, như hệ thống cống thoát nước mưa, trạm bơm, hồ điều tiết và công trình thấm nước ngầm là rất quan trọng.

Tuy nhiên, những hạng mục này đòi hỏi nguồn lực tài chính, nhân lực và thời gian kéo dài. Vì vậy, Nhật Bản cũng đồng thời chú trọng triển khai các giải pháp phi công trình - bao gồm hoạt động phòng, chống ngập lụt tức thời bằng bao cát, tấm chắn nước, cảnh báo và khuyến nghị sơ tán dựa trên dự báo thời tiết... nhằm giảm thiểu thiệt hại về người và tài sản.

Các giải pháp phi công trình không chỉ có chi phí thấp và mang lại hiệu quả nhanh hơn, mà còn góp phần nâng cao nhận thức cộng đồng về phòng chống thiên tai.

Hơn nữa, trong bối cảnh biến đổi khí hậu ngày càng nghiêm trọng, làm gia tăng thảm họa thiên nhiên, các giải pháp công trình đôi khi chưa đủ để ngăn ngừa mọi rủi ro. Do đó, việc kết hợp chúng với các giải pháp phi công trình được đánh giá cao, giúp phòng ngừa thiên tai hiệu quả hơn.

Một ví dụ tiêu biểu cho các giải pháp phi công trình là hệ thống dự báo ngập lụt sử dụng trí tuệ nhân tạo (AI). Hệ thống này sử dụng dữ liệu từ thiết bị cảm biến mực nước, lắp đặt trong các đường ống cống thoát nước, hệ thống quan sát radar thời tiết và dữ liệu từ mạng lưới sông ngòi và cống thoát nước để phân tích và dự đoán khu vực có nguy cơ ngập.

Nhiều địa phương tại Nhật Bản đã triển khai hệ thống này, dùng để cung cấp thông tin cho người dân, trường học, đơn vị quản lý hạ tầng. Ngoài ra, dữ liệu thu được còn dùng để thiết lập các yếu tố kích hoạt cho các hoạt động kiểm soát lũ lụt và hành động sơ tán.

Thứ hai là ưu tiên các sáng kiến dựa trên phương pháp tiếp cận định lượng. Tại Nhật Bản, nhằm tăng hiệu quả nỗ lực thoát nước mưa, các chính quyền địa phương tự thiết lập dự báo lượng mưa mục tiêu, tiến hành mô phỏng các kịch bản ngập lụt và từ đó lên kế hoạch cho các hạng mục giải pháp công trình và phi công trình cần thiết.

Hệ thống dự báo lũ lụt theo thời gian thực. (Nguồn: Công ty TNHH Tư vấn Cấp nước Nhật Bản)

Để xác định đúng giải pháp ứng phó, việc thực hiện mô phỏng ngập với độ chính xác cao là yếu tố then chốt. Điều này đòi hỏi việc xây dựng kế hoạch dự báo lượng mưa phù hợp dựa trên xu hướng biến đổi khí hậu và nắm bắt chính xác hiện trạng hạ tầng đô thị - vị trí, công suất và tình trạng các công trình thoát nước...

Sau khi kế hoạch được thiết lập, cần thường xuyên cập nhật dựa trên thực tế mưa lũ, sự phát triển công nghệ mới và các thay đổi trong quy hoạch đô thị.

Ngoài ra, công tác phòng ngừa phải được chuẩn bị trước khi thiên tai xảy ra. Sự phối hợp chặt chẽ giữa chính quyền trung ương và địa phương là yếu tố bảo đảm hiệu quả.

Ở Nhật Bản, chính quyền trung ương đã xây dựng sổ tay hướng dẫn, hỗ trợ lập kế hoạch, khái niệm mô phỏng, đồng thời cung cấp tài chính và kỹ thuật cho các địa phương triển khai.

Thứ ba là phát triển các giải pháp chống ngập đô thị linh hoạt và toàn diện. Tại Hà Nội, nỗ lực xây dựng hệ thống cống thoát nước, trạm bơm và bể chứa đã được triển khai. Tuy nhiên, kinh nghiệm của Nhật Bản cho thấy việc tận dụng không gian ngầm để xây dựng bể chứa, hồ điều tiết ngầm quy mô lớn có thể giúp tạm thời lưu trữ nước mưa hoặc nhanh chóng dẫn nước ra khỏi khu vực ngập cũng là giải pháp hiệu quả, cần tính đến.

Những công trình như vậy đã giúp nhiều thành phố Nhật Bản giảm đáng kể thiệt hại do ngập lụt, đồng thời bù đắp phần diện tích thấm nước bị mất đi do quá trình đô thị hóa.

Bên cạnh đó, việc yêu cầu các doanh nghiệp tư nhân khi thực hiện các dự án quy mô lớn phải tích hợp công trình thoát nước hoặc hồ chứa nước mưa vào thiết kế tổng thể cũng là hướng đi khả thi.

Các nhà phát triển dự án có thể vừa giảm thiểu rủi ro cho chính cơ sở của mình, vừa góp phần giảm thiểu nguy cơ ngập úng ở các khu vực lân cận, xem đây như một hình thức đóng góp xã hội.

Chính phủ Nhật Bản đã và đang khuyến khích các sáng kiến này thông qua việc hỗ trợ một phần ngân sách cần thiết và áp dụng thêm ưu đãi thuế.

Các giải pháp phòng chống ngập lụt đô thị đóng vai trò quan trọng trong việc ngăn ngừa thiệt hại về người và tài sản, đặc biệt trong bối cảnh khí hậu toàn cầu ngày càng cực đoan.

Tại Việt Nam, nhu cầu đầu tư cho hạ tầng giao thông và năng lượng - những lĩnh vực đóng vai trò trực tiếp trong tăng trưởng kinh tế - đang rất lớn. Vì vậy, việc đánh giá đúng lợi ích giảm thiểu rủi ro dự kiến từ các giải pháp chống ngập đô thị là vô cùng cần thiết.

Bằng cách hiểu được những lợi ích mà các biện pháp phòng, chống ngập đô thị mang lại, dựa trên việc lượng hóa được thiệt hại dự kiến và khả năng xảy ra thiên tai, đồng thời tối đa hóa việc sử dụng các nguồn lực, chuyên gia Shibata Tatsuya mong rằng các giải pháp phòng chống ngập đô thị sẽ được triển khai một cách bền vững và hiệu quả tại Việt Nam./.

(TTXVN/Vietnam+)