Chuyên gia Phạm Thái Hưng: Lồng ghép giới phải thực chất, không chỉ là khẩu hiệu

Để nâng cao hiệu quả dự án 8 trong giai đoạn tới, phóng viên báo Tin tức và Dân tộc đã có cuộc trao đổi với chuyên gia tư vấn chính sách TS. Phạm Thái Hưng về vấn đề lồng ghép giới và nâng cao quyền năng kinh tế cho phụ nữ dân tộc thiểu số.

Tại Dự thảo đề xuất nội dung Dự án 8 giai đoạn 2026 - 2030, Trung ương Hội Liên hiệp Phụ nữ (LHPN) Việt Nam đề xuất lồng ghép giới trong Chương trình Mục tiêu Quốc gia phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi giai đoạn 2026 - 2030. Việc xây dựng các hướng dẫn kỹ thuật lồng ghép giới theo từng lĩnh vực được xem là “chìa khóa” để tránh tình trạng lồng ghép hình thức. Theo ông, cần làm gì để những hướng dẫn này không dừng lại ở lý thuyết, mà trở thành công cụ hành động hiệu quả đối với cán bộ chuyên môn tại các địa phương?

Theo tôi, việc lồng ghép giới không thể thực hiện hiệu quả nếu chỉ dừng lại ở các khẩu hiệu mà thiếu đi các hướng dẫn kỹ thuật cụ thể, có tính áp dụng trong từng lĩnh vực chuyên môn. Do đó, ưu tiên trong giai đoạn 2026 - 2030 là xây dựng hướng dẫn kỹ thuật về lồng ghép giới cho từng nhóm dự án thành phần của chương trình, từ phát triển sản xuất, hạ tầng, đào tạo nghề, y tế đến thông tin và truyền thông.

Các hướng dẫn này cần chỉ rõ: Những rào cản giới điển hình trong lĩnh vực đó là gì, cần can thiệp ở điểm nào trong chuỗi triển khai và các giải pháp phù hợp với phụ nữ dân tộc thiểu số (DTTS) trong bối cảnh cụ thể. Hướng dẫn cũng cần đề xuất các chỉ tiêu giới có thể đo lường được, gợi ý công cụ giám sát phù hợp, thực hành tốt để làm căn cứ vận dụng. Chỉ khi có các tài liệu kỹ thuật này, các ngành và địa phương mới có thể chủ động thực hiện lồng ghép giới thay vì trông chờ chỉ đạo hoặc chuyển trách nhiệm cho Hội LHPN.

Chuyên gia tư vấn chính sách TS. Phạm Thái Hưng.

Bên cạnh đó, việc lồng ghép giới vào tất cả các dự án và tiểu dự án thành phần được coi là điểm mấu chốt, thay vì tiếp tục “khoán trắng” cho dự án 8 như trong giai đoạn 1. Điều này đòi hỏi các bộ, ngành chủ trì xây dựng và thực hiện từng hợp phần phải chủ động tích hợp yếu tố giới ngay từ khâu thiết kế, đồng thời ban hành hướng dẫn kỹ thuật cụ thể về lồng ghép giới, phù hợp với đặc thù lĩnh vực của mình.

Chẳng hạn, trong hợp phần phát triển sản xuất, cần có chỉ tiêu và cơ chế hỗ trợ các mô hình sinh kế do phụ nữ làm chủ hoặc đồng quản lý; trong hợp phần về cơ sở hạ tầng, cần đảm bảo tiếng nói của phụ nữ trong quá trình tham vấn và lựa chọn công trình ưu tiên; còn trong hợp phần đào tạo nghề, cần có các biện pháp bảo đảm phụ nữ DTTS tiếp cận được ngành nghề phi truyền thống với chất lượng và cơ hội việc làm cao hơn.

Nếu không có những quy định rõ ràng và bắt buộc từ cấp trung ương, chính quyền địa phương sẽ thiếu căn cứ pháp lý để lồng ghép giới một cách bài bản, nhất là khi họ đang chịu áp lực từ tiến độ giải ngân và chỉ tiêu định lượng. Trong khi đó, các rào cản giới là khác biệt ở từng lĩnh vực như: Khả năng tiếp cận đất đai, dịch vụ kỹ thuật, tài chính, hoặc tiếng nói, ra quyết định đòi hỏi phải có các giải pháp lồng ghép giới phù hợp trong từng hợp phần, không thể giải quyết chung chung.

Việc đưa bình đẳng giới vào hệ thống chỉ số giám sát và phân tách dữ liệu theo giới trong từng hợp phần là một điều kiện cần, nhưng chưa đủ. Điều quan trọng hơn là nội dung và cách thức triển khai của từng tiểu dự án cũng phải mang tính “đáp ứng giới”. Đây là bước đi mang tính quyết định để thực hiện đúng tinh thần của Nghị quyết 88 của Quốc hội, đó là: Bình đẳng giới không phải là một nội dung độc lập, mà là một nguyên tắc xuyên suốt cần được cụ thể hóa trong mọi lĩnh vực của phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào DTTS và miền núi.

Chuyên gia tư vấn chính sách TS. Phạm Thái Hưng trao đổi về đóng góp của dự án 8 trong việc thực hiện Chương trình Mục tiêu Quốc gia phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi giai đoạn 2021 - 2030.

Thưa ông, trong giai đoạn 1, dự án 8 được ưu tiên triển khai tại các xã đặc biệt khó khăn. Việc này có đặt ra những thách thức nào đối với mục tiêu thúc đẩy bình đẳng giới?

Hiện dự án 8 đang được triển khai tại các xã và thôn bản đặc biệt khó khăn, theo tôi điều này chưa phản ánh hết thực trạng bất bình đẳng giới đang diễn ra trong vùng đồng bào dân tộc thiểu số (DTTS). Trong giai đoạn tới cần mở rộng phạm vi can thiệp để bao phủ, bao gồm cả các xã đã đạt chuẩn nông thôn mới. Nhiều nghiên cứu đã chỉ ra rằng ngay cả ở các địa phương “về đích nông thôn mới”, định kiến giới và bạo lực gia đình vẫn còn phổ biến. Việc giới hạn địa bàn như hiện nay làm giảm đáng kể hiệu quả và tầm ảnh hưởng của các hoạt động về giới. Mở rộng này là điều kiện tiên quyết để đảm bảo "không ai bị bỏ lại phía sau".

Từ đó, tôi cũng có ý tưởng thay đổi phương pháp nâng cao năng lực theo hướng tiếp cận quá trình. Thay vì chỉ tổ chức các lớp tập huấn ngắn ngày mang tính “truyền đạt thông tin”, cần áp dụng phương pháp nâng cao năng lực như: Đào tạo, thực hành, rút kinh nghiệm. Cách tiếp cận này đã được đề xuất từ giai đoạn 1 nhưng chưa được triển khai do vướng cơ chế tài chính. Việc thay đổi phương pháp sẽ giúp cán bộ các cấp có kỹ năng thực hành lồng ghép giới vào quá trình xây dựng, thực hiện và giám sát chính sách. Đồng thời cần đầu tư xây dựng đội ngũ giảng viên nguồn và tài liệu hướng dẫn phù hợp với bối cảnh DTTS. Một phương pháp đúng sẽ tạo ra năng lực thực chất thay vì chỉ hoàn thành khóa học trên giấy tờ…

Vậy thời gian tới cần tập trung vào những khía cạnh, nội dung nào để thực hiện hiệu quả dự án 8, hỗ trợ tối đa phụ nữ, trẻ em DTTS, thưa ông?

Tôi cho rằng nên tập trung nâng cao quyền năng kinh tế cho phụ nữ DTTS. Bởi việc tăng cường quyền năng kinh tế là giải pháp cốt lõi giúp chị em nâng cao vị thế và chủ động hơn trong cuộc sống.

Giai đoạn tới nên thúc đẩy các mô hình sinh kế do phụ nữ làm chủ, ưu tiên tổ hợp tác, hợp tác xã có phụ nữ đồng quản lý và hỗ trợ tiếp cận tài chính vi mô. Ngoài ra cần phát triển năng lực tài chính và kỹ năng số cho phụ nữ để thích ứng với bối cảnh chuyển đổi số nông thôn. Những can thiệp này không nên tách rời mà cần được lồng ghép trong các tiểu dự án sản xuất, tạo việc làm và phát triển nguồn nhân lực. Khi phụ nữ có thu nhập và vị thế kinh tế, họ sẽ có tiếng nói hơn trong cộng đồng và gia đình.

Các chương trình, hoạt động tuyên truyền trong giai đoạn mới hướng đến mục tiêu nâng cao nhận thức giới và thay đổi hành vi cụ thể.

Ngoài ra, chúng ta cần đổi mới hoạt động truyền thông theo hướng thực chất và hành vi. Một trong những đổi mới quan trọng cần có trong giai đoạn tới là truyền thông không chỉ dừng lại ở việc “nâng cao nhận thức”, mà phải trở thành công cụ thúc đẩy thay đổi hành vi cụ thể trong cộng đồng. Để làm được điều này, dự án 8 cần hỗ trợ thực sự, cả về kỹ thuật và tài chính cho các nhóm truyền thông cộng đồng, giúp họ có đủ năng lực và nguồn lực để triển khai các hoạt động phù hợp với ngữ cảnh địa phương.

Đặc biệt nên ưu tiên các chủ đề liên quan đến vệ sinh, nước sạch, phòng ngừa và ứng phó với bạo lực đối với phụ nữ và trẻ em, trong đó thúc đẩy tiếng nói và vai trò ra quyết định của phụ nữ trong gia đình và cộng đồng. Thay vì các buổi tuyên truyền đơn lẻ, cần tạo điều kiện để các nhóm xây dựng kế hoạch truyền thông định kỳ, được tập huấn kỹ năng và có nguồn ngân sách rõ ràng để triển khai. Nếu truyền thông được nhìn nhận và đầu tư như một chiến lược thay đổi hành vi, nó sẽ trở thành lực đẩy bền vững cho bình đẳng giới tại vùng dân tộc thiểu số và miền núi.

Cuối cùng, tôi kiến nghị tái định hình các vấn đề cấp thiết với phụ nữ và trẻ em. Trong giai đoạn 2021 - 2025, dự án 8 đã tập trung giải quyết một số vấn đề cấp thiết như: Chăm sóc sức khỏe bà mẹ và trẻ em, phòng chống bạo lực trên cơ sở giới và hỗ trợ nạn nhân của nạn buôn bán người. Đây là những vấn đề cần tiếp tục ưu tiên trong giai đoạn 2026 - 2030, vì tính chất kéo dài và tác động sâu rộng của chúng đối với phụ nữ DTTS.

Tuy nhiên, giai đoạn mới cũng đặt ra yêu cầu rà soát, cập nhật để xác định thêm các vấn đề cấp thiết mới. Trong đó, cần chú ý đến việc tiếp cận nước sạch và vệ sinh môi trường, nhất là trong bối cảnh vẫn còn khoảng cách lớn giữa các nhóm dân tộc. Đồng thời, cần tính đến các thách thức mới như: Chuyển đổi số, khả năng tiếp cận công nghệ của phụ nữ DTTS và đặc biệt là hỗ trợ nhóm phụ nữ DTTS di cư ra thành thị, hoặc làm việc tại các khu công nghiệp, những người đang đối mặt với nguy cơ "bị bỏ lại phía sau" trong tiếp cận dịch vụ xã hội, an sinh và cơ hội việc làm có chất lượng. Việc mở rộng nội dung theo hướng linh hoạt, phù hợp với thực tiễn và nhu cầu mới sẽ giúp dự án 8 giữ được tính thời sự và hiệu quả trong giai đoạn tiếp theo.

Xin cảm ơn ông!

Hồng Phượng/Báo Tin tức và Dân tộc