Chuyện về gia đình cầy meerkat 'Whisker'

Các sinh vật di động đầu tiên cần tìm thức ăn, đây là một nhu cầu cơ bản của cuộc sống. Bản đồ thần kinh có lẽ được phát triển để biết phải đi đâu để lấp đầy nhu cầu đó. Sau này, cụ thể khi các loài hữu nhũ phát triển, một nhu cầu khác nảy sinh: chăm sóc, bảo vệ và giao phối giữa các cá thể trong cùng loài. Đây là điều ta gọi là nhu cầu gắn bó.

Ngay lúc này ta hãy coi nhu cầu về thức ăn và nhu cầu về người thân yêu (mối gắn bó) là các vấn đề giống nhau mà loài hữu nhũ phải giải quyết. Nhưng rõ ràng thức ăn và người thân yêu rất khác nhau. Thức ăn không phải lúc nào cũng được tìm thấy ở cùng một nơi, còn người thân yêu với suy nghĩ riêng của bản thân họ thậm chí càng khó đoán hơn.

Hãy lấy một ví dụ về loài hữu nhũ bậc thấp để thấy ta có khi vẫn dùng được bản đồ não như là giải pháp cho vấn đề định vị người thân yêu ra sao. Meerkat Manor (tạm dịch: Trang viên meerkat) là một trong các chương trình truyền hình yêu thích của tôi, nó quay phim lại cuộc sống của cầy meerkat ở sa mạc Kalahari.

Cuộc sống bầy đàn của cầy là minh chứng sinh động về cách bộ não tổ chức nên sự gắn bó. Ảnh: Wallpaper Flare.

Cầy meerkat là loài gặm nhấm nhỏ trông hơi giống dúi đồng cỏ (prairie dog). Chương trình truyền hình này là sự pha trộn giữa Wild Kingdom (tạm dịch: Vương quốc hoang dã) và The Young and the Restless (tạm dịch: Những người trẻ tuổi và hiếu động).

Gia đình cầy meerkat “Whisker” được một con cái đầu đàn khôn lanh và hiếu chiến tên Flower cầm đầu. Mỗi ngày, Flower và đàn kiếm ăn của nó tiến ra trảng cỏ để tìm bọ cánh cứng, bọ cạp và các mồi ngon khác mà sa mạc cung cấp cho sự sinh tồn của cả đàn.

Một số con trong đàn ở nhà để trông trẻ, canh giữ bầy cầy non, con non hoàn toàn không tự lo liệu được. Cầy meerkat tìm kiếm thức ăn trên một khoảng cách rất xa nhưng vẫn trở về nhà chính xác mỗi đêm với bầy cầy non bé bỏng và đám cầy trông trẻ ủ rũ.

Chúng biết khoảng bao lâu nên quay lại một nơi sau khi chúng săn cạn kiệt các nguồn thức ăn. Chúng thực hiện tất cả việc định hướng này dù cứ sau mấy ngày, cầy meerkat lại chuyển nguyên đàn đến một hang ngầm khác. Hàng trăm hang như vậy tồn tại để cầy meerkat trốn các loài săn mồi, đối thủ, bọ chét cũng như dọn dẹp vệ sinh chung bằng cách di chuyển thường xuyên. Bản đồ ảo trong vùng hồi hải mã ở các loài hữu nhũ nhỏ bé hẳn phải rất rộng lớn, để chúng vẫn quay về nhà hết lần này đến lần khác mà không gặp bất kỳ khó khăn hiện hữu nào.

Tiến hóa đã ban tặng cho các sinh vật có tập tính xã hội năng lực tính toán để lập bản đồ môi trường xung quanh, để biết nguồn thức ăn tốt ở đâu và khoảng bao lâu thì quay trở lại một nơi sau khi đã ăn ở đó. Song tiến hóa là một tay thích mày mò, để rồi khi có một nhu cầu mới nảy sinh, hắn sẽ dùng cỗ máy sẵn có hơn là phát triển một hệ thống não bộ hoàn toàn mới.

Vì vậy, có vẻ như việc lập bản đồ tương tự được mã hóa trong tế bào thần kinh để tìm thức ăn cũng được dùng để tìm nơi cho loài hữu nhũ giữ con non và tìm cách quay lại với đàn con vào cuối ngày. Hoặc làm sao trong trường hợp khẩn cấp, chẳng hạn cảnh Flower chạy tức tốc về khi nó thấy một con diều hâu nguy hiểm đang chao liệng cao trên hang nơi bầy cầy non đang ẩn náu.

Là con người, ta định vị người thân yêu bằng bản đồ ảo trong đầu, sử dụng 3 chiều kích. Hai chiều đầu tiên trực tiếp liên quan các chiều mà ta dùng để tìm thức ăn, chính là không gian (ở đâu) và thời gian (thời điểm tốt để kiếm ăn ở đó). Chiều thứ ba tôi sẽ gọi là mối gần gũi (closeness).

Một cách để đảm bảo dễ dự đoán hơn về người thân yêu là thông qua mối ràng buộc ta có. Khả năng tìm thấy họ sẽ tăng lên nếu họ cảm thấy có thôi thúc để đợi ta về nhà hoặc nếu họ mong muốn tìm ta khi ta không tìm họ. Sợi dây buộc vô hình này, mối ràng buộc gần gũi này, là điều mà bác sĩ tâm thần John Bowlby gọi là mối gắn bó (attachment).

Xem xét mối gần gũi như một chiều kích là một ý tưởng mới lạ, rồi tôi sẽ nói cho bạn biết thêm về ý nghĩa của điều đó trong chương 2. Còn giờ, hãy xoáy vào 3 chiều kích tổng quát này: ở đây, bây giờ và gần gũi.

TS.Mary-Frances O'Connor/NXB Trẻ