Cơ hội, thách thức và bài học từ lịch sử

Trong bối cảnh đó, chiến thắng của ông Donald Trump trong cuộc bầu cử Tổng thống Mỹ 2024 đã mở ra một viễn cảnh mới: một lệnh ngừng bắn khả thi vào năm 2025. Tuy nhiên, câu hỏi lớn đặt ra là liệu đây có phải là dấu hiệu đầu tiên hướng tới hòa bình bền vững, hay chỉ là một giải pháp tạm thời trước khi xung đột tái bùng phát với quy mô lớn hơn.

Từ khi cuộc chiến bùng nổ, Mỹ đã đóng vai trò trung tâm trong việc hỗ trợ Ukraine chống lại Nga, cung cấp hàng chục tỷ USD viện trợ quân sự và tài chính. Chính quyền của Tổng thống Joe Biden đã thiết lập một chính sách rõ ràng nhằm đối đầu với Moscow thông qua sự hậu thuẫn cho Kiev, đồng thời củng cố liên minh với các đồng minh NATO. Tuy nhiên, với chiến thắng của ông Donald Trump, chính sách này có thể thay đổi.

Ông Donald Trump đã cam kết “nhanh chóng chấm dứt chiến tranh” thông qua việc giảm hoặc đình chỉ viện trợ cho Ukraine, đồng thời thúc ép Kiev ngồi vào bàn đàm phán với Moscow. Đây là một thay đổi lớn, không chỉ tác động đến cán cân quyền lực tại Ukraine mà còn đặt ra những câu hỏi về vai trò toàn cầu của Mỹ. Nếu Mỹ giảm viện trợ, khoảng trống này sẽ buộc Ukraine phải tìm kiếm các nguồn hỗ trợ mới từ Liên minh châu Âu (EU) và NATO. Tuy nhiên, cả hai tổ chức này đều đang đối mặt với những thách thức riêng. EU, mặc dù đã cam kết hỗ trợ tái thiết Ukraine, vẫn tồn tại những mâu thuẫn nội bộ.

Binh sĩ Ukraine trong khóa huấn luyện ở tiền tuyến gần khu vực Donetsk. Ảnh: Getty Images

Một số quốc gia như Đức và Hungary có lập trường mềm mỏng hơn với Nga, trong khi các nước như Ba Lan và các quốc gia Baltic thúc giục áp dụng các biện pháp cứng rắn hơn. Việc duy trì sự đoàn kết trong EU không chỉ là thách thức, mà còn là yếu tố quyết định để khối này có thể đóng vai trò lãnh đạo trong tiến trình hòa bình. Trong khi đó, NATO, dù đã tăng cường sự hiện diện quân sự tại Đông Âu, vẫn chưa trao tư cách thành viên chính thức cho Ukraine, chủ yếu do lo ngại rằng điều này sẽ kích động Nga và kéo NATO vào một cuộc đối đầu quân sự trực tiếp. Sự không rõ ràng trong cam kết của NATO đã khiến Ukraine rơi vào tình thế khó khăn, đặc biệt trong bối cảnh Nga vẫn tiếp tục củng cố vị thế tại các khu vực như Donetsk, Lugansk, Zaporizhzhia và Kherson. Những vùng lãnh thổ này không chỉ có giá trị kinh tế mà còn mang ý nghĩa chiến lược, giúp Moscow duy trì khoảng cách với NATO và kiểm soát các tuyến giao thương quan trọng.
Nga, từ khi cuộc chiến bắt đầu, đã phải đối mặt với các lệnh trừng phạt kinh tế nghiêm trọng từ phương Tây. Tuy nhiên, Moscow vẫn duy trì khả năng kiểm soát các vùng lãnh thổ chiếm đóng và tìm cách mở rộng ảnh hưởng tại các khu vực khác như Trung Đông và châu Phi. Một thỏa thuận ngừng bắn, dù chỉ mang tính tạm thời, có thể mang lại cho Nga nhiều lợi ích chiến lược. Trước hết, điều này giúp Nga giảm bớt áp lực từ các lệnh trừng phạt, đồng thời tạo cơ hội để tái thiết lập quan hệ kinh tế với EU và các đối tác quan trọng khác.

Thứ hai, một lệnh ngừng bắn sẽ cho phép Nga tập trung nguồn lực vào các mục tiêu khác, bao gồm củng cố ảnh hưởng tại các khu vực có tầm quan trọng chiến lược toàn cầu. Ngược lại, Ukraine phải đối mặt với nhiều thách thức trong việc đạt được một thỏa thuận ngừng bắn mà không làm suy yếu lợi ích quốc gia. Việc nhượng lại lãnh thổ, nếu được đưa ra như một điều kiện của thỏa thuận, sẽ không chỉ gây chia rẽ trong lòng dân chúng mà còn làm tổn hại đến vị thế chính trị của chính quyền Tổng thống Volodymyr Zelensky. Một số người dân, đặc biệt ở miền tây và trung tâm Ukraine, sẽ coi đây là một sự thất bại trong việc bảo vệ chủ quyền. Ngoài ra, việc đảm bảo an ninh lâu dài là một vấn đề khó khăn, khi Nga vẫn duy trì tiềm lực quân sự mạnh mẽ và có khả năng tái phát động xung đột bất cứ lúc nào.

Trong bối cảnh này, vai trò của các tổ chức quốc tế và các quốc gia trung lập trở nên cực kỳ quan trọng. EU, với tư cách là một trong những đối tác chính của Ukraine, đã cam kết hỗ trợ tài chính và nhân đạo để giúp nước này vượt qua hậu quả chiến tranh. Tuy nhiên, khả năng của EU trong việc duy trì sự thống nhất nội bộ và tăng cường hỗ trợ quân sự cho Ukraine vẫn còn là một dấu hỏi lớn.

Liên hợp quốc (LHQ) và Tổ chức An ninh và hợp tác châu Âu (OSCE) cũng có thể đóng vai trò giám sát và thực thi các thỏa thuận ngừng bắn. LHQ, với tư cách là tổ chức đa phương toàn cầu, có thể đóng vai trò quan trọng trong việc tạo ra một khuôn khổ pháp lý quốc tế để đảm bảo tính khả thi của thỏa thuận ngừng bắn. Tuy nhiên, vai trò này cũng bị hạn chế bởi sự chia rẽ giữa các thành viên thường trực của Hội đồng Bảo an, đặc biệt là Nga, nước có quyền phủ quyết. Mặc dù vậy, các cơ quan trực thuộc LHQ như Chương trình phát triển (UNDP) hoặc Cao ủy LHQ về người tị nạn (UNHCR) có thể tham gia sâu hơn vào các nỗ lực tái thiết và hỗ trợ nhân đạo tại Ukraine. Trong khi đó, OSCE, với kinh nghiệm lâu năm trong việc giám sát các khu vực xung đột, có thể đảm nhận vai trò trung lập hơn so với NATO, vốn bị Nga coi là một phần nguyên nhân dẫn đến xung đột.

Ngoài các tổ chức quốc tế, các quốc gia trung lập như Ấn Độ, Brazil và Nam Phi cũng có thể đóng vai trò trung gian hòa giải. Những nước này không chỉ đại diện cho các lợi ích của Global South mà còn có khả năng mang lại một cách tiếp cận cân bằng hơn, không bị chi phối bởi các động cơ chính trị từ phương Tây hay Nga. Vai trò của họ trong việc thúc đẩy các giải pháp sáng tạo, như thiết lập các khu vực phi quân sự hoặc tạo ra các cơ chế hợp tác kinh tế giữa các bên, có thể giúp tháo gỡ bế tắc.

Một kịch bản khả thi cho thỏa thuận ngừng bắn là việc thiết lập một khu vực phi quân sự dọc theo ranh giới giữa Nga và Ukraine, được giám sát bởi các lực lượng quốc tế. Tuy nhiên, để đạt được điều này, các bên cần thống nhất về các đường ranh giới lãnh thổ, vốn là vấn đề nhạy cảm nhất trong cuộc xung đột. Nga có thể yêu cầu duy trì quyền kiểm soát tại các vùng lãnh thổ chiếm đóng, trong khi Ukraine chắc chắn sẽ đòi lại toàn bộ lãnh thổ. Một giải pháp trung hòa có thể là đặt một số khu vực tranh chấp dưới sự quản lý quốc tế, tương tự như cách LHQ từng áp dụng ở một số khu vực xung đột khác trên thế giới. Ngoài ra, tình hình nhân đạo tại các khu vực bị ảnh hưởng bởi chiến tranh cũng cần được ưu tiên trong bất kỳ thỏa thuận nào. Hàng triệu người dân đang sống trong điều kiện thiếu thốn nghiêm trọng, với khả năng tiếp cận viện trợ quốc tế bị hạn chế. Các tổ chức nhân đạo như Hội Chữ thập đỏ hoặc Chương trình Lương thực Thế giới (WFP) cần được trao quyền tiếp cận không giới hạn để cung cấp hỗ trợ cho những người dân bị ảnh hưởng.

Lịch sử đã chỉ ra rằng, các thỏa thuận ngừng bắn thường chỉ là bước khởi đầu trong một tiến trình dài để đạt được hòa bình bền vững. Các ví dụ từ bán đảo Triều Tiên, Trung Đông và châu Phi cho thấy, hòa bình chỉ có thể được duy trì khi các vấn đề cốt lõi được giải quyết triệt để. Tại Ukraine, điều này đồng nghĩa với việc xử lý các mâu thuẫn về lãnh thổ, đảm bảo an ninh lâu dài và tạo điều kiện cho tái thiết kinh tế. Nếu không có cam kết rõ ràng và cơ chế thực thi hiệu quả, nguy cơ tái diễn xung đột sẽ vẫn hiện hữu. Dù vậy, tình hình hiện nay cũng mang lại một số cơ hội. Sự quan tâm của cộng đồng quốc tế đối với cuộc xung đột Nga-Ukraine đang ở mức cao, tạo ra áp lực buộc các bên phải tìm kiếm giải pháp hòa bình. Đồng thời, sự tham gia của các tổ chức quốc tế và các quốc gia trung lập có thể giúp thúc đẩy tiến trình này một cách hiệu quả hơn.

Năm 2025 có thể là thời điểm bản lề cho tương lai của Ukraine và toàn bộ khu vực. Một thỏa thuận ngừng bắn, nếu đạt được, sẽ không chỉ mang lại hy vọng cho hàng triệu người dân Ukraine mà còn mở ra cơ hội xây dựng một trật tự thế giới ổn định hơn. Tuy nhiên, hòa bình không chỉ là việc chấm dứt xung đột mà còn đòi hỏi các bên liên quan cam kết hợp tác lâu dài để xây dựng một nền tảng bền vững, dựa trên sự công bằng và tôn trọng lợi ích của nhau.

Khổng Hà