Cơ quan bảo vệ độc lập của Tây Ban Nha Lá chắn quan trọng của người tố cáo

Cột mốc pháp lý quan trọng

Cột mốc pháp lý quan trọng nhất dẫn đến sự hình thành của AIPI chính là việc ban hành Luật 2/2023 vào tháng 2 cùng năm. Luật này được Quốc hội Tây Ban Nha thông qua nhằm chuyển thể Chỉ thị 2019/1937 của EU, tạo nền tảng cho việc bảo vệ những cá nhân cung cấp thông tin về hành vi vi phạm pháp luật, tham nhũng, gian lận hoặc sai phạm trong quản lý công và tư.

Ảnh mang tính chất minh họa. Nguồn: ITN

Theo quy định, AIPI chính thức đi vào hoạt động từ ngày 1/9/2025, sau khi Bộ Tư pháp ban hành Lệnh Bộ trưởng PJC/908/2025 ngày 12/8 cùng năm, quy định chi tiết việc triển khai cơ quan này. Sự ra đời của AIPI không chỉ là việc hoàn thành một nghĩa vụ pháp lý từ EU mà còn là biểu tượng của bước chuyển văn hóa trong quản trị doanh nghiệp và khu vực công tại Tây Ban Nha, từ “tuân thủ hình thức” sang "tuân thủ thực chất”, và từ “né tránh tố cáo” sang “khuyến khích nói lên sự thật”. Trước khi có AIPI, dù luật pháp có đề cập đến việc bảo vệ người tố giác, song thiếu một cơ quan chuyên trách đã khiến việc áp dụng còn rời rạc và thiếu hiệu lực, khiến nhiều người lao động chọn im lặng vì lo sợ bị trả đũa, mất việc hoặc bị cô lập.

Việc thành lập AIPI là lời khẳng định mạnh mẽ của Tây Ban Nha về cam kết chống tham nhũng, nâng cao chuẩn mực liêm chính, và đồng thời đáp ứng yêu cầu từ phía EU về việc bảo đảm hiệu quả thực thi Chỉ thị 2019/1937. Trong bối cảnh châu Âu đã có các cơ quan tương tự hoạt động tại nhiều quốc gia, Tây Ban Nha trở thành quốc gia tiếp theo thiết lập một thể chế độc lập có quyền lực thực sự. AIPI mang đến cho người tố giác một “lá chắn” thực sự, được vận hành bởi một cơ quan độc lập, không chịu ảnh hưởng trực tiếp của các tổ chức hoặc bộ ngành có thể bị tố cáo. Đây chính là cơ quan đóng vai trò trung tâm giám sát, hướng dẫn và thực thi luật về tố cáo.

Khung pháp lý và quyền hạn của AIPI

Luật 2/2023 quy định rõ ràng các quyền và nghĩa vụ của người tố giác, của tổ chức tiếp nhận tố cáo, cũng như quyền hạn rộng rãi của AIPI. Cơ quan này có 4 nhóm chức năng chính. Thứ nhất, AIPI tiếp nhận và quản lý các báo cáo tố giác thông qua kênh bên ngoài, đặc biệt trong các trường hợp người tố giác không tin tưởng vào hệ thống nội bộ hoặc sợ bị trả đũa. Thứ hai, AIPI có trách nhiệm bảo đảm quyền bảo vệ người tố giác, bao gồm giữ bí mật danh tính, bảo vệ vị trí việc làm và hỗ trợ pháp lý khi cần thiết. Thứ ba, cơ quan này được trao quyền giám sát và xử phạt các tổ chức không tuân thủ luật tố giác. Cuối cùng, AIPI có nhiệm vụ ban hành hướng dẫn, khuyến nghị, và mô hình tốt trong lĩnh vực tuân thủ để làm chuẩn mực cho khu vực công lẫn tư. Đặc biệt, trong khu vực công, AIPI còn có nhiệm vụ phát triển các mô hình phòng, chống tội phạm, nhằm tạo ảnh hưởng lan tỏa sang khu vực tư nhân. Theo lời ông Manuel Villoria, Chủ tịch AIPI, cơ quan này không chỉ hướng đến việc xử lý vi phạm, mà quan trọng hơn là “xây dựng văn hóa tổ chức nơi người lao động không sợ hãi khi nói lên sự thật”, nhằm thay đổi nhận thức tiêu cực về hành vi “thổi còi”, vốn gắn với phản bội hoặc mất trung thành, từng tồn tại trong xã hội Tây Ban Nha.

Sự ra đời của AIPI cũng phản ánh xu hướng thống nhất trong EU về việc tăng cường cơ chế bảo vệ người tố giác. Với tư cách là cơ quan quốc gia, AIPI sẽ phối hợp chặt chẽ với các thể chế EU như Văn phòng Chống gian lận châu Âu (OLAF) hay Văn phòng Công tố châu Âu (EPPO) để bảo đảm rằng các vụ việc có yếu tố quốc tế được xử lý đồng bộ, đặc biệt trong các lĩnh vực như tài chính công, ngân hàng, hay trợ cấp EU. Trong nước, việc luật 2/2023 đi vào thực thi đồng nghĩa với việc mọi tổ chức, từ doanh nghiệp tư nhân đến cơ quan nhà nước, đều phải có kênh báo cáo nội bộ hoạt động hiệu quả. Người phụ trách kênh báo cáo này phải có năng lực chuyên môn, được đào tạo về tuân thủ, pháp luật và kỹ năng quản lý rủi ro. Việc bổ nhiệm, miễn nhiệm hoặc thay đổi người phụ trách phải được thông báo cho AIPI đúng hạn, và việc không thông báo sẽ bị coi là vi phạm hành chính.

Đặc biệt đối với doanh nghiệp, việc triển khai AIPI mở ra một giai đoạn mới, nơi khái niệm “tuân thủ” không còn dừng lại ở việc tránh phạt mà trở thành một phần của chiến lược quản trị bền vững. Các doanh nghiệp, đặc biệt là những doanh nghiệp có từ 50 nhân viên trở lên hoặc các nhóm công ty hoạt động tại nhiều vùng lãnh thổ, sẽ phải đáp ứng các nghĩa vụ pháp lý nghiêm ngặt mới: xây dựng hệ thống báo cáo nội bộ, chỉ định người phụ trách giám sát tố cáo, và thông báo việc bổ nhiệm này cho AIPI trong vòng 2 tháng kể từ ngày 1/9/2025, tức hạn chót là ngày 1/11/2025. Đây là yêu cầu bắt buộc, và việc không tuân thủ có thể dẫn đến mức phạt lên tới 1 triệu euro. Việc không có hệ thống báo cáo nội bộ vững chắc không chỉ khiến họ đối mặt với nguy cơ bị xử phạt mà còn có thể làm suy yếu khả năng tự bảo vệ trong các vụ kiện hình sự liên quan đến trách nhiệm pháp nhân, theo Bộ luật Hình sự Tây Ban Nha.

Thái Anh