Cộng đồng sáng tạo lo lắng về quy định ngoại lệ bản quyền cho trí tuệ nhân tạo

Tại tọa đàm "Ngoại lệ bản quyền dành cho AI và ảnh hưởng tới ngành công nghiệp sáng tạo của Việt Nam" do Hội Sở hữu trí tuệ (SHTT) TP.HCM tổ chức chiều 5-12, ông Nguyễn Lương Sỹ, giảng viên Luật SHTT (Trường ĐH Luật, ĐH Huế) đã đưa ra so sánh đáng suy ngẫm về sự chênh lệch giữa người sáng tạo và công nghệ.

Ông Sỹ nói: "Một tác giả mất 10 năm để hình thành phong cách sáng tác nhưng với AI, chỉ mất vài giây để học hỏi. Rõ ràng, AI hay các công ty công nghệ đang là gã khổng lồ, trong khi người sở hữu tác phẩm lại là người tí hon, yếu thế. Chính vì thế, chúng ta không nên tìm thêm tấm khiên bảo vệ cho AI, mà cần bảo vệ người yếu thế".

Nhiều tranh cãi về ngoại lệ bản quyền dành cho AI

Theo bà Nguyễn Minh Hương, Phó Chủ tịch thường trực Hội SHTT TP.HCM, Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật SHTT đang được Quốc hội xem xét tại kỳ họp thứ 10. Đáng chú ý, dự thảo đang cân nhắc đưa quy định ngoại lệ về khai thác văn bản và dữ liệu (TDM) vào luật.

Ngoại lệ này về cơ bản cho phép các công ty công nghệ sử dụng các đối tượng có bản quyền để phát triển hệ thống AI mà không cần xin phép hay trả tiền cho chủ thể quyền. Điều này đang tạo ra nhiều luồng ý kiến trái chiều.

Các đại biểu tham gia thảo luận tại "Ngoại lệ bản quyền dành cho AI và ảnh hưởng tới ngành công nghiệp sáng tạo của Việt Nam". Ảnh: THU HÀ

LS Phan Vũ Tuấn, Phó Chủ tịch Hội SHTT TP.HCM, cho rằng việc xem xét bổ sung ngoại lệ TDM vào pháp luật Việt Nam là yêu cầu đặt ra trong bối cảnh AI phát triển mạnh mẽ. Tuy nhiên, ngoại lệ này cần xây dựng trên nguyên tắc cân bằng lợi ích - cốt lõi của hệ thống bảo hộ quyền SHTT theo Công ước Berne và Hiệp định TRIPS.

Theo đó, bất kỳ cơ chế ngoại lệ nào cũng phải đảm bảo hài hòa giữa quyền lợi của chủ thể quyền, lợi ích cộng đồng trong tiếp cận tri thức và nhu cầu phát triển công nghệ. Chỉ khi duy trì được sự cân bằng này, ngoại lệ TDM mới phát huy hiệu quả, hỗ trợ AI phát triển mà không làm suy giảm mục tiêu bảo hộ quyền SHTT.

Đồng quan điểm, LS Phạm Vũ Khánh Toàn, Trưởng Văn phòng Luật sư Phạm và Liên Danh, nhận định điểm yếu của dự thảo không phải là có hay không có ngoại lệ TDM, mà là thiết kế quá thô sơ.

"Dự thảo hiện thiết kế một ngoại lệ TDM quá rộng, thiếu điều kiện, thiếu cơ chế giám sát và thiếu liên kết với thị trường cấp phép", ông Toàn nói.

Cũng theo ông Toàn, mô hình ngoại lệ TDM hợp lý phải là mô hình trung dung: Chỉ cho phép TDM trên nội dung mà người sử dụng có quyền truy cập hợp pháp; thiết lập cơ chế opt-out (từ chối) cho chủ thể quyền, ít nhất là với mục đích thương mại; áp đặt nghĩa vụ minh bạch, lưu trữ và kiểm toán dữ liệu huấn luyện đối với doanh nghiệp AI.

Cạnh đó, cần khuyến khích xây dựng cơ chế cấp phép tập thể để tác giả được hưởng lợi ích kinh tế khi mô hình huấn luyện dựa trên kho tác phẩm có bản quyền quy mô lớn.

PGS-TS Lê Vũ Vân Anh (ĐH Durham, Anh) và ông Nguyễn Lương Sỹ cùng chia sẻ rằng những quốc gia dẫn đầu về AI như Trung Quốc hay Mỹ hoàn toàn không có ngoại lệ TDM. Thậm chí, báo cáo của Văn phòng Bản quyền Mỹ công bố tháng 5-2025 đã bác bỏ ý kiến cho rằng việc huấn luyện AI tạo sinh mặc nhiên được hưởng ngoại lệ "sử dụng hợp lý" (fair use).

Australia mới đây cũng tuyên bố không theo đuổi ngoại lệ TDM để đối xử công bằng với ngành công nghiệp sáng tạo. Các chuyên gia nhấn mạnh, thị trường cấp phép bản quyền cho phát triển AI mới là giải pháp tốt nhất để cân bằng lợi ích.

Cần cân bằng lợi ích nội địa

Đại diện doanh nghiệp, ông Nguyễn Trinh Hoan, Phó Chủ tịch Hiệp hội Xúc tiến và Phát triển Điện ảnh Việt Nam, bày tỏ sự tha thiết tới cơ quan soạn thảo trong việc xem xét thận trọng quy định về ngoại lệ TDM. Lý do là ngành điện ảnh vốn đã đối mặt với rủi ro kinh tế lớn trong mỗi dự án.

"Cộng đồng sáng tạo mong được lắng nghe rõ hơn về định hướng của nhà làm luật để hiểu đúng và đồng hành cùng công nghệ. Việc thiết kế chính sách cân bằng sẽ giúp bảo vệ hệ sinh thái sáng tạo, nền tảng cho sự phát triển bền vững của cả công nghiệp nội dung lẫn công nghệ mới", ông Hoan nói.

Một đại biểu (đề xuất không nêu tên) đến từ đơn vị công nghệ đa quốc gia cũng cho rằng trước khi tính toán ngoại lệ cho AI, cần đảm bảo kiểm soát được dữ liệu nội địa mà AI đang khai thác.

Đại biểu đến từ đơn vị công nghệ đa quốc gia cho rằng cần đảm bảo quyền lợi về dữ liệu nội địa, trước khi đưa ra luật về ngoại lệ bản quyền cho AI. Ảnh: THU HÀ

Vị này lo ngại nếu chưa kiểm soát được, việc mở cửa cho các máy chủ (server) nước ngoài hợp thức hóa việc lấy dữ liệu mang tính bản sắc, trí tuệ Việt Nam có thể làm giảm giá trị dữ liệu quốc gia. Trong khi đó, các "ông lớn" công nghệ luôn coi dữ liệu là tiền.

Ông Tào Minh Hùng, đại diện Liên đoàn Công nghiệp ghi âm quốc tế (IFPI) tại Việt Nam, cho biết trên thế giới, nhiều công ty AI có trách nhiệm đã hợp tác hoặc xin cấp phép từ các hãng ghi âm. Những giao dịch này tạo nên thị trường cấp phép AI, nơi nhà phát triển tiếp cận nguồn tài nguyên hợp pháp và chủ thể quyền được đền bù xứng đáng.

Ông Hùng nhấn mạnh, nếu ngoại lệ TDM ra đời thiếu kiểm soát, những nỗ lực xây dựng thị trường cấp phép AI sẽ trở nên vô nghĩa.

Với các ý kiến trên, Hội SHTT TP.HCM cho biết sẽ gấp rút trình Quốc hội bản kiến nghị về việc không nên quy định ngoại lệ TDM là một nguyên tắc chung (tại Điều 7.5 dự thảo) mà nên thiết kế thành trường hợp ngoại lệ quyền (tại Điều 25b) với các điều kiện đảm bảo cân bằng lợi ích.

THU HÀ