Công khai dự án thi nghiên cứu KHKT dành cho học sinh sẽ giảm thiếu tối đa vi phạm liêm chính

Bộ Giáo dục và Đào tạo đã công bố dự thảo Thông tư sửa đổi, bổ sung một số điều của Quy chế Cuộc thi nghiên cứu khoa học, kỹ thuật cấp quốc gia dành cho học sinh trung học cơ sở và trung học phổ thông ban hành kèm theo Thông tư số 06/2024/TT-BGDĐT. Ngày hết hạn lấy ý kiến: 23/10/2025.

So với thông tư hiện hành, dự thảo tập trung sửa đổi ở 4 nhóm vấn đề: số lượng dự án dự thi, tổ chức Ban Chỉ đạo và Ban giám khảo, tỷ lệ giải thưởng, và quy định về liêm chính khoa học.

Qua trao đổi và ghi nhận của phóng viên, nhiều chuyên gia giáo dục cho rằng, một số nội dung được đưa vào trong dự thảo cho thấy sự quyết tâm của Bộ Giáo dục và Đào tạo trong việc làm lành mạnh hơn đối với cuộc thi vốn lâu nay luôn mang nhiều lùm xùm.

Việc công khai dự án được cử đi thi cấp quốc gia là cần thiết

Chia sẻ quan điểm đối với nội dung về việc yêu cầu công bố công khai các dự án được chọn cử đi dự thi cấp quốc gia, cô Tăng Thị Ngọc Mai - nguyên Phó Giám đốc Sở Giáo dục và Đào tạo tỉnh Trà Vinh (cũ) cho rằng, điều này là cần thiết để sớm phát hiện dự án có dấu hiệu đạo nhái hoặc ăn cắp ý tưởng.

Cô Mai nhấn mạnh: "Tôi thấy việc yêu cầu công bố công khai các dự án được cử đi thi không chỉ với cấp quốc gia mà với giải được cử đi thi cấp tỉnh cũng hết sức cần thiết và đảm bảo minh bạch.

Điều này là góp phần nâng cao vai trò giám sát cộng đồng. Hơn nữa cần công khai rộng rãi để những tác giả là người sáng tạo ra sản phẩm đó còn biết là sản phẩm của mình có đang bị đánh cắp ý tưởng hay không.

Tuy nhiên, nên bổ sung thêm yêu cầu về việc công khai chi tiết những nội dung nào và thời hạn công khai là bao lâu. Tất nhiên với các nội dung có ảnh hưởng và liên quan đến tính bản quyền, sáng chế thì cần bảo mật cho người hướng dẫn và thực hiện dự án".

Cô Tăng Thị Ngọc Mai - nguyên Phó Giám đốc Sở Giáo dục và Đào tạo tỉnh Trà Vinh (cũ). Ảnh: NVCC

Đối với nội dung về việc người hướng dẫn nghiên cứu chịu trách nhiệm về liêm chính khoa học và đạo đức nghề nghiệp trong nghiên cứu khoa học, cô Mai cho rằng, điều này có thể phần nào hạn chế được vấn nạn đạo nhái ý tưởng trong các cuộc thi nghiên cứu khoa học, kỹ thuật. Tuy nhiên, chỉ dừng lại ở việc ra văn bản yêu cầu gắn trách nhiệm là chưa đủ mạnh để người hướng dẫn dự án thấy ngại, thấy sợ nếu có ý định ăn cắp ý tưởng.

"Việc này cần làm đồng bộ và song song giữa việc đặt ra các quy định cụ thể về việc ràng buộc trách nhiệm của người hướng dẫn dự án với việc cần có chế tài xử lý thật nặng đối với hành vi vi phạm liêm chính khoa học nếu bị phát hiện.

Nếu chỉ dựa theo các quy định trong văn bản dừng lại ở mức gắn trách nhiệm của người hướng dẫn với các dự án mà không mạnh tay với các hành vi sao chép, ăn cắp bản quyền và tương tự thì nó chỉ hạn chế được phần nào đó.

Và việc hạn chế này cũng chỉ hiệu quả với người đứng đầu họ có trách nhiệm, không bao che, không lấp liếm vì thành tích. Ngược lại, nếu rơi có nơi họ bao che cho người thân, tranh giải các dự án thì quy định này chưa thực sự phát huy tác dụng.

Nếu thiếu đi những chế tài xử lý đủ mạnh thì khó ngăn chặn được hành vi vi phạm tái diễn mà có thể khiến nó trở nên biến tướng hơn. Như vậy cách xử lý này là không triệt để", cô Mai nhận định.

Cùng quan điểm về vấn đề này, thầy Nguyễn Văn Ngai – nguyên Phó Giám đốc Sở Giáo dục và Đào tạo Thành phố Hồ Chí Minh cho rằng, các quy định của Bộ Giáo dục và Đào tạo trong dự thảo thông tư sửa đổi, cho thấy Bộ này đã thực sự lắng nghe ý kiến của chuyên gia, người quan tâm đến liêm chính khoa học.

"Về mặt thực tiễn, khi đề ra các quy định, nhà quản lý đều muốn hướng tới việc thực hiện nghiêm túc và liêm chính học thuật trong lĩnh vực nghiên cứu khoa học. Thế nhưng trên thực tế vừa qua cho thấy vẫn tồn tại vi phạm. Việc ban hành dự thảo thông tư sửa đổi là việc làm hết sức kịp thời của Bộ trong thời điểm hiện tại.

Việc gắn trách nhiệm của người hướng dẫn với dự án tham gia cuộc thi nghiên cứu khoa học, kỹ thuật phần nào đó giúp việc thẩm định tính minh bạch của dự án tham gia ngay từ ban đầu thêm kỹ lưỡng hơn. Tránh được các hệ lụy phiền phức có thể xảy ra sau này.

Nói rộng hơn, khi đã có thao tác nghiêm túc từ ban đầu thì quá trình thực hiện dự án cũng sẽ đảm bảo tính pháp lý về sau, hạn chế được việc trao nhầm giải thưởng cho người không xứng đáng, để lại dư luận xấu", thầy Ngai cho hay.

Thầy Nguyễn Văn Ngai – nguyên Phó Giám đốc Sở Giáo dục và Đào tạo Thành phố Hồ Chí Minh. Ảnh: NVCC

Chia sẻ thêm đối với nội dung yêu cầu công khai các dự án được cử đi thi cấp quốc gia trong dự thảo thông tư sửa đổi, thầy Ngai cho rằng đây là điểm đáng chú ý, bởi trước đây việc thiếu đi các thông tin về dự án tham gia khiến nhiều dự án đạo nhái không bị phát hiện, cuối cùng vẫn đạt giải cao, sau đó lại bị thu hồi. Điều này không chỉ làm ảnh hưởng đến mục đích tốt đẹp của cuộc thi đang hướng đến mà nó còn tác động đến tâm lý của cả người hướng dẫn và thành viên thực hiện.

Thầy Ngai bày tỏ: "Việc công khai là cần thiết để chính các đội dự thi có thể giám sát chéo với nhau. Hoặc chính bản thân những người phụ trách dự án cũng không dám nghĩ đến việc dùng các dự án đạo nhái.

Tuy nhiên, việc công khai nên bổ sung thêm các quy định rõ về thời gian công khai, mức độ công khai và đối tượng công khai. Trong đó với những yếu tố mang tính bản quyền của dự án thì nên có cơ chế bảo mật hoặc phải hỏi ý kiến tác giả về việc có đăng tải thông tin đó hay không".

Ngoài quy định bằng văn bản cần có chế tài xử phạt đủ sức răn đe

Liên quan đến các nội dung đang được quan tâm trong dự thảo thông tư sửa đổi, Phó Giáo sư, Tiến sĩ Đỗ Văn Dũng - nguyên Hiệu trưởng Trường Đại học Sư phạm Kỹ thuật Thành phố Hồ Chí Minh cũng đã có một số chia sẻ.

Qua đó, Phó Giáo sư Đỗ Văn Dũng đánh giá cao hướng tiếp cận và sự chủ động của Bộ Giáo dục và Đào tạo trong việc xây dựng một môi trường nghiên cứu lành mạnh hơn cho học sinh.

"Trước đây, quy chế chủ yếu tập trung vào học sinh tham gia nhưng việc mở rộng trách nhiệm sang người hướng dẫn là hợp lý, bởi họ thường là những người có vai trò định hướng, giám sát và hỗ trợ chính cho dự án. Điều này sẽ khuyến khích người hướng dẫn kiểm tra kỹ lưỡng hơn về tính nguyên bản, nguồn gốc ý tưởng và dữ liệu thay vì chỉ tập trung vào kết quả cuối cùng.

Ngoài ra, các biện pháp như công bố công khai danh sách dự án để tăng minh bạch, cho phép cộng đồng phát hiện sớm các dấu hiệu đạo nhái hoặc gian lận cũng như cơ chế kiểm tra đột xuất từ Bộ. Những yếu tố này tạo ra một lớp “lá chắn” đa tầng, không chỉ dựa vào cam kết mà còn có công cụ giám sát thực tế, góp phần hạn chế đạo nhái và tranh cãi", thầy Dũng nhận định.

Phó Giáo sư, Tiến sĩ Đỗ Văn Dũng - nguyên Hiệu trưởng Trường Đại học Sư phạm Kỹ thuật Thành phố Hồ Chí Minh.

Bên cạnh đó, theo Phó Giáo sư Đỗ Văn Dũng, việc công khai danh sách dự án được cử đi dự thi cho phép các đội dự thi có thể kiểm tra chéo hoặc sử dụng công cụ như phần mềm phát hiện đạo văn hoặc phản hồi từ chuyên gia, giúp phát hiện sớm hơn thay vì chỉ sau khi trao giải.

"Theo tôi, quan trọng nhất là làm sao để nâng cao giá trị liêm chính khoa học từ sớm, giúp học sinh hình thành thói quen nghiên cứu chân thực, thay vì chạy theo giải thưởng.

Hiện nay, việc học sinh đạt giải cuộc thi nghiên cứu khoa học, kỹ thuật cấp quốc gia được hưởng một số quyền lợi khi thi tuyển đại học, dẫn đến nhiều phụ huynh và học sinh nhất là ở bậc trung học phổ thông dùng nhiều cách không lành mạnh.

Vì thế, chỉ nên xem cuộc thi này là trải nghiệm, giúp học sinh hình thành tư duy nghiên cứu khoa học, kỹ thuật từ sớm thay vì gắn quá nhiều quyền lợi sau các giải thưởng.

Đồng thời cần tăng cường kiểm tra độc lập với các dự án tham gia kết hợp với việc xử lý, xử phạt mạnh tay các dự án đạo nhái khi bị phát hiện mới là giải pháp căn cơ nhất để góp phần đảm bảo tính liêm chính học thuật trong nghiên cứu khoa học", Phó Giáo sư Đỗ Văn Dũng bày tỏ.

TRUNG DŨNG