Cổng làng trong phố: Còn và mất - Bài cuối: Không chỉ là giữ gìn một công trình kiến trúc

Xung quanh vấn đề này, phóng viên Báo Đại Đoàn Kết đã có cuộc trao đổi với TS Nguyễn Thị Thanh Mai – Khoa Công nghiệp văn hóa và Di sản, Trường Khoa học liên ngành và nghệ thuật (Đại học Quốc gia Hà Nội).

PV: Thưa bà, trong dòng chảy không ngừng của đô thị hóa, cổng làng ở Hà Nội vẫn giữ vai trò gì trong tâm thức cộng đồng và bản sắc văn hóa của từng làng quê?

TS Nguyễn Thị Thanh Mai: Từ xa xưa, trong nền kinh tế nông nghiệp lúa nước, người Việt vùng đồng bằng Bắc Bộ luôn sống quần tụ trong các làng xã. Làng không chỉ là không gian sinh hoạt mà còn như một xã hội thu nhỏ, nơi diễn ra các hoạt động văn hóa mang đậm bản sắc truyền thống. Chính vì thế, cùng với cây đa, bến nước, sân đình, cổng làng đã trở thành biểu tượng đặc trưng của làng quê Bắc Bộ, mang ý nghĩa sâu sắc trong tâm thức cộng đồng.

TS Nguyễn Thị Thanh Mai.

Cổng làng xuất hiện từ rất sớm, gắn liền với sự hình thành và phát triển của làng, chứng kiến những thăng trầm lịch sử và bao thế hệ con người sinh ra, lớn lên rồi đi xa. Mỗi cổng làng mang một nét văn hóa riêng (từ tên gọi, kích thước, kiến trúc…) phản ánh đặc trưng của từng làng, thể hiện bản sắc độc đáo, đồng thời là cột mốc phân định ranh giới giữa các làng. Cổng làng cũng phản ánh sự uy nghi, nề nếp của làng quê, là chứng nhân cho bao thế hệ con người và những biến động thời cuộc. Đặc biệt, đối với những người con xa quê, hình ảnh cổng làng khắc sâu trong ký ức, trở thành điểm chạm đầu tiên mỗi khi trở về, gợi lên bao nỗi nhớ thương và tình cảm thiêng liêng với quê hương.

Đối với người Hà Nội, giữa nhịp sống hiện đại và không gian đô thị ồn ào, cổng làng là dấu tích xưa còn sót lại, lưu giữ vẻ đẹp cổ kính của Hà Nội một thời. Cổng làng Hà Nội, cũng như nhiều cổng làng khác ở đồng bằng Bắc Bộ, thường có kiến trúc cuốn tò vò, mái che rêu phong, hai bên trụ khắc câu đối thể hiện tinh hoa và ước vọng của người dân trong làng. Nơi đây không chỉ phản ánh lịch sử, văn hóa của từng làng nghề, phố nghề mà còn là biểu tượng trường tồn của ký ức cộng đồng. Cổng làng Hà Nội không chỉ mang giá trị vật chất, kiến trúc mà còn chứa đựng giá trị tinh thần sâu sắc. Dù thời gian có đổi thay, quá trình đô thị hóa diễn ra nhanh chóng thì cổng làng vẫn là một phần không thể tách rời trong ký ức, trong tâm hồn của mỗi người Hà Nội - đặc biệt là những người đã gắn bó lâu năm với làng quê. Ngày nay, những cổng làng còn sót lại không chỉ đại diện cho bản sắc văn hóa thủ đô mà còn là cầu nối giữa quá khứ và hiện tại, giữa truyền thống và hiện đại, góp phần làm nên nét đẹp riêng của vùng đất nghìn năm văn hiến.

Sự biến mất hoặc thay đổi của các cổng làng trước sức ép hiện đại hóa có phải là mất mát lớn về văn hóa? Theo bà, cần làm gì để bảo tồn mà vẫn hòa hợp với nhịp sống đô thị ngày nay?

Cuộc sống luôn đổi thay, mọi giá trị đều vận động và biến đổi không ngừng. Trong bối cảnh hiện đại hóa, đô thị hóa diễn ra mạnh mẽ, sự thay đổi của cổng làng cũng là điều tất yếu. Nhiều giá trị cũ có thể mất đi, nhường chỗ cho những giá trị mới phù hợp với nhu cầu và điều kiện sống đương thời. Cổng làng - vốn là biểu tượng của làng quê truyền thống - cũng không nằm ngoài vòng xoay đó.

Cổng làng Mễ Trì Thượng (Hà Nội) khi mới được tôn tạo. Ảnh: Đức Quang

Trong điều kiện kinh tế - xã hội phát triển, nhiều thôn làng đã chủ động kêu gọi người dân và những người con xa quê đóng góp kinh phí để trùng tu, tôn tạo, xây dựng lại cổng làng, nhằm giữ gìn nét đẹp truyền thống đồng thời tạo diện mạo khang trang hơn cho làng quê. Tuy nhiên, quá trình này đã và đang diễn ra theo nhiều chiều hướng khác nhau: có nơi trùng tu cẩn trọng, giữ nguyên kiến trúc cũ; có nơi mở rộng, xây mới theo kiểu hiện đại, thậm chí làm mất đi giá trị nguyên bản. Do chưa có quy định chặt chẽ về việc giữ gìn, bảo tồn cổng làng, việc xây dựng thường mang tính tự phát, dẫn đến tình trạng phô trương hóa hoặc biến đổi quá mức, làm mất đi nét đặc trưng và hồn cốt vốn có của cổng làng.

Riêng với Hà Nội, những cổng làng còn lại không chỉ là dấu tích của một thời xa xưa mà còn là biểu tượng của lịch sử, của quá trình hình thành và phát triển làng xã giữa lòng phố thị. Cổng làng là "dấu quê trong lòng phố", gợi lên vẻ đẹp cổ kính, bình yên giữa không gian đô thị náo nhiệt. Khi một cổng làng bị biến dạng hoặc mất đi, không chỉ kiến trúc truyền thống bị ảnh hưởng mà cả ký ức văn hóa cũng dần mai một. Đây thực sự là một mất mát đáng tiếc đối với bản sắc Hà Nội nếu chúng ta không nỗ lực giữ gìn.

Vậy làm thế nào để bảo tồn cổng làng mà vẫn hòa hợp với nhịp sống hiện đại? Đây là điều chúng ta cần cân nhắc, suy nghĩ. Theo tôi, điều quan trọng nhất là nâng cao nhận thức của cộng đồng về giá trị văn hóa của cổng làng. Mỗi cá nhân, tổ chức và chính quyền địa phương cần hiểu rõ ý nghĩa của di sản này, từ đó trân trọng và gìn giữ một cách khoa học. Việc bảo tồn không chỉ dừng lại ở hình thức bên ngoài mà quan trọng hơn là giữ gìn cái “hồn” văn hóa ẩn sâu trong mỗi cổng làng – đó là những ký ức, giá trị lịch sử và tinh thần gắn kết cộng đồng.

Cổng làng Yên Phụ hiện nay. Ảnh: Lê Minh

Bên cạnh đó, cần có các chính sách cụ thể để bảo vệ và tôn tạo cổng làng một cách có định hướng. Việc xây dựng mới hoặc trùng tu cần dựa trên nguyên tắc tôn trọng giá trị nguyên bản, tránh làm biến dạng di sản. Đồng thời, có thể kết hợp các yếu tố hiện đại một cách hài hòa, giúp cổng làng vẫn giữ được vẻ đẹp truyền thống nhưng phù hợp hơn với không gian đô thị ngày nay. Sự thay đổi là điều tất yếu, nhưng bảo tồn di sản là trách nhiệm chung của cả cộng đồng. Chỉ khi chúng ta thực sự trân trọng và hiểu rõ giá trị văn hóa của cổng làng, những dấu tích xưa mới có thể trường tồn, trở thành cầu nối giữa quá khứ và hiện tại, góp phần làm giàu thêm bản sắc văn hóa đô thị trong thời đại mới.

Nếu coi cổng làng là “báu vật của thời gian”, phải chăng cần có một kế hoạch tổng thể để bảo tồn và phát huy giá trị di sản này? Và liệu có cách nào để giới trẻ ngày nay quan tâm, gắn kết hơn với những biểu tượng văn hóa ấy, thưa bà?

Cổng làng là chứng nhân lịch sử, gắn liền với sự hình thành và phát triển của mỗi làng quê, đồng thời phản ánh đời sống sinh hoạt, tư duy và lối sống của người dân. Việc bảo tồn cổng làng không chỉ đơn thuần là giữ gìn một công trình kiến trúc, mà còn là cách lưu giữ bản sắc văn hóa, giúp thế hệ mai sau hiểu về nguồn cội, tự hào về truyền thống quê hương.

Cổng làng Đại Từ hiện nay. Ảnh: Đức Quang

Để bảo tồn và phát huy giá trị của cổng làng trong bối cảnh đô thị hóa nhanh chóng, cần có một chiến lược tổng thể với sự tham gia của nhiều bên. Trước hết, các cơ quan chức năng, bao gồm Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, các địa phương, chính quyền và người dân cần phối hợp xây dựng kế hoạch bảo tồn. Công tác này cần được tích hợp vào quy hoạch đô thị một cách có hệ thống, tránh tình trạng tự phát và thiếu định hướng.

Bên cạnh đó, việc bảo tồn phải bắt đầu từ việc nhận diện giá trị của từng cổng làng. Trước khi đưa ra phương án bảo tồn, cần tiến hành nghiên cứu, đánh giá toàn diện về giá trị lịch sử, văn hóa và kiến trúc. Bảo tồn không chỉ là giữ lại hình thức mà còn phải duy trì được hồn cốt của di sản, đồng thời có những điều chỉnh phù hợp với đời sống hiện đại.

Một yếu tố quan trọng khác là bảo tồn bền vững, tránh lãng phí và phô trương. Việc trùng tu, sửa chữa cần được thực hiện cẩn trọng để vừa giữ được bản sắc truyền thống, vừa tránh lãng phí tài nguyên. Không nên chạy theo phong trào, biến việc xây dựng cổng làng thành một cuộc đua hình thức giữa các địa phương theo tư tưởng “con gà tức nhau tiếng gáy”.

Ngoài ra, cần kết hợp bảo tồn với giáo dục và truyền thông để thu hút sự quan tâm của giới trẻ. Cổng làng không nên trở thành một di sản bị lãng quên mà cần được đưa đến gần hơn với thế hệ trẻ thông qua các hoạt động trải nghiệm, du lịch làng quê, chương trình giáo dục lịch sử - văn hóa. Việc ứng dụng công nghệ số, số hóa thông tin về các cổng làng và phát triển các dự án tương tác như bảo tàng ảo, video tài liệu, hay mạng xã hội sẽ giúp lan tỏa giá trị của di sản này.

Trân trọng cảm ơn bà!

Phạm Sỹ (thực hiện)