Cổng Sáng kiến Quốc gia và tầm nhìn kiến tạo 'Hạ tầng tri thức số'

PGS.TS. Đào Ngọc Chiến, Giám đốc NAFOSTED phát biểu tại Hội thảo

Đây là một sự kiện mang tính bước ngoặt đối với cộng đồng khoa học và công nghệ nước nhà đã diễn ra. Nó không chỉ đơn thuần là buổi giới thiệu một nền tảng kỹ thuật số, mà còn là lời khẳng định mạnh mẽ cho quyết tâm hiện thực hóa Nghị quyết 57-NQ/TW của Bộ Chính trị.

Trong bối cảnh đổi mới sáng tạo đang trở thành động lực trung tâm của sự phát triển quốc gia, yêu cầu cấp thiết đặt ra là phải có một cơ chế đủ mạnh, đủ rộng và đủ linh hoạt để huy động trí tuệ tập thể, kết nối các nguồn lực phân tán và lan tỏa tri thức đến mọi ngõ ngách của đời sống kinh tế - xã hội. Cổng Sáng kiến khoa học và công nghệ quốc gia (tại địa chỉ sangkien.gov.vn) đã ra đời từ chính mệnh lệnh thực tiễn đó.

Được ví như một "hạt nhân" trong chiến lược chuyển đổi số ngành khoa học, Cổng Sáng kiến không chỉ là nơi lưu trữ dữ liệu mà còn là một hệ sinh thái sống động, nơi các ý tưởng được ươm mầm, định danh và kết nối với dòng chảy tri thức toàn cầu, đặc biệt là thông qua mạng lưới chuyên gia trí tuệ nhân tạo (AI) người Việt đang làm việc khắp năm châu.

Nền tảng số hóa minh bạch: Từ ý tưởng trên giấy đến giá trị thực tiễn

Sự ra đời của Cổng Sáng kiến KH&CN Quốc gia đánh dấu một bước chuyển mình căn bản trong tư duy quản lý và phát triển khoa học tại Việt Nam. Như PGS.TS. Đào Ngọc Chiến, Giám đốc NAFOSTED đã nhấn mạnh, Cổng Sáng kiến mang trong mình ba giá trị cốt lõi, tạo nên một vòng tròn khép kín từ khâu ý tưởng đến hiện thực hóa.

Đầu tiên, đây là một môi trường mở tuyệt đối. Khái niệm "mở" ở đây cần được hiểu theo nghĩa rộng nhất: nó phá bỏ các rào cản về địa lý, hành chính và vị thế xã hội, cho phép mỗi người dân, mỗi nhà nghiên cứu hay bất kỳ chủ thể nào cũng có quyền chia sẻ sáng kiến và được xã hội ghi nhận. Điều này giải quyết được điểm nghẽn lâu nay là nhiều ý tưởng tốt bị bỏ quên do thiếu kênh tiếp nhận chính thống.

Thứ hai, Cổng đóng vai trò là công cụ chuẩn hóa và minh bạch hóa quy trình. Trong hoạt động khoa học, tính minh bạch là yếu tố sống còn để tạo dựng niềm tin và khuyến khích sự tham gia. Ông Vũ Văn Phán, Phó Trưởng phòng phụ trách Phòng Chuyển đổi số của NAFOSTED, đã chia sẻ một bức tranh toàn cảnh về quy trình vận hành của hệ thống này. Thay vì những chồng hồ sơ giấy tờ cồng kềnh và quy trình xét duyệt thủ công tốn kém thời gian, toàn bộ quy trình từ nộp, tiếp nhận, rà soát đến đánh giá sáng kiến đều được thực hiện trực tuyến.

Điểm đột phá nằm ở việc ứng dụng công nghệ AI để phân loại và tổng hợp nội dung ngay từ bước đầu. Sự hỗ trợ của trí tuệ nhân tạo giúp hồ sơ được chuyển đến đúng hội đồng đánh giá một cách nhanh chóng, giảm thiểu sự can thiệp chủ quan của con người và rút ngắn đáng kể thời gian chờ đợi. Kết quả đánh giá được công khai ngay trên tài khoản của người đề xuất và đồng bộ với hệ thống theo dõi cấp Trung ương, tạo ra một cơ chế giám sát chéo hiệu quả.

Thứ ba, và cũng là giá trị quan trọng nhất, Cổng Sáng kiến là cầu nối đưa khoa học vào cuộc sống. Một sáng kiến dù hay đến đâu nếu chỉ nằm yên trên giấy hay trong các báo cáo khoa học thì giá trị thực tiễn vẫn bằng không. Nền tảng này được thiết kế để kết nối trực tiếp sáng kiến với các chuyên gia đầu ngành, với cộng đồng doanh nghiệp và với những nhu cầu bức thiết của thực tiễn. Số liệu thống kê đã chứng minh tính hiệu quả bước đầu của mô hình này: trong số 907 đề xuất tài trợ và hỗ trợ kinh phí mà Cổng đã tiếp nhận, có tới 309 hồ sơ đã được tài trợ.

Đây là một tỷ lệ ấn tượng, cho thấy dòng vốn đầu tư cho khoa học đang tìm được đúng địa chỉ, và các nhà khoa học cũng tìm thấy nguồn lực để hiện thực hóa đam mê của mình. Hơn thế nữa, Cổng còn tích hợp các dịch vụ bổ trợ thiết yếu như tư vấn pháp lý, sở hữu trí tuệ, tra cứu công nghệ và kết nối với Sàn giao dịch công nghệ. Điều này biến sangkien.gov.vn không chỉ là một hòm thư góp ý, mà trở thành một "siêu thị" giải pháp công nghệ, nơi cung và cầu gặp nhau một cách minh bạch và hiệu quả.

Đánh thức "Mỏ vàng" chất xám: Chiến lược liên kết mạng lưới AI toàn cầu

Song song với việc xây dựng hạ tầng kỹ thuật là Cổng Sáng kiến, một cấu phần chiến lược khác mang tính đột phá đã được NAFOSTED triển khai mạnh mẽ: Mạng lưới chuyên gia AI Việt toàn cầu. Đây là bước đi thể hiện tư duy tầm nhìn xa, phù hợp với quan điểm "người Việt ở bất cứ đâu cũng có thể đóng góp cho đổi mới sáng tạo quốc gia" mà Nghị quyết 57 đã đề ra.

Việt Nam đang sở hữu một tài sản vô giá mà không phải quốc gia nào cũng có được, đó là cộng đồng hơn 500 chuyên gia AI người Việt đang làm việc và nghiên cứu tại các trung tâm công nghệ hàng đầu thế giới. Họ là những người đang nắm giữ những tri thức tiên tiến nhất, tiếp cận với những công nghệ lõi hiện đại nhất. Vấn đề đặt ra là làm sao để kết nối nguồn lực này, biến những cá nhân xuất sắc riêng lẻ thành một sức mạnh tập thể phục vụ cho sự phát triển của đất nước.

Mạng lưới chuyên gia AI Việt toàn cầu chính là lời giải cho bài toán đó. Khi được kết nối hiệu quả thông qua Cổng Sáng kiến, họ sẽ tạo thành một "siêu đội ngũ tri thức". Vai trò của đội ngũ này không chỉ dừng lại ở việc đóng góp ý kiến tư vấn mà còn tham gia trực tiếp vào quá trình đào tạo, nghiên cứu và chuyển giao công nghệ.

PGS.TS. Phạm Trần Vũ từ Trường Đại học Bách Khoa (ĐHQG TP.HCM) đã minh họa rõ nét cho chiến lược này thông qua mô hình "hub" về AI và công nghệ bán dẫn tại phía Nam. Với mục tiêu thu hút khoảng 100 chuyên gia AI và bán dẫn, đặc biệt là từ cộng đồng người Việt ở nước ngoài, nhà trường đang tận dụng các cơ chế đột phá từ Nghị định 249/2025/NĐ-CP để trải thảm đỏ đón nhân tài.

Mô hình "Train the Trainers" (Đào tạo giảng viên) mà HCMUT đang triển khai là một ví dụ điển hình về cách thức lan tỏa tri thức từ mạng lưới chuyên gia toàn cầu. Thay vì chỉ giảng dạy sinh viên, các chuyên gia quốc tế sẽ tham gia nâng cao năng lực cho chính đội ngũ giảng viên trong nước, tạo ra hiệu ứng nhân rộng bền vững. Bên cạnh đó, các mô hình giáo sư thỉnh giảng, hợp tác quốc tế xây dựng chương trình đào tạo chuẩn quốc tế và phát triển các phòng thí nghiệm trọng điểm cũng đang được đẩy mạnh.

Tuy nhiên, để mô hình này thực sự phát huy hiệu quả và trở thành hình mẫu nhân rộng, PGS.TS. Phạm Trần Vũ cũng thẳng thắn chỉ ra những điều kiện cần thiết: đó là việc tăng cường tự chủ đại học, đầu tư cho các phòng thí nghiệm dùng chung để tối ưu hóa nguồn lực, thiết lập cơ chế "đỡ đầu" giữa các trường mạnh và trường yếu, và quan trọng nhất là thúc đẩy thương mại hóa sản phẩm nghiên cứu.

Chỉ khi khoa học tạo ra tiền, tạo ra giá trị kinh tế, thì nguồn tài chính cho nghiên cứu mới trở nên bền vững, giảm bớt sự phụ thuộc vào ngân sách nhà nước. Sự kết hợp giữa hạ tầng số của Cổng Sáng kiến và hạ tầng nhân lực của Mạng lưới AI toàn cầu hứa hẹn sẽ đưa Việt Nam trở thành một trung tâm đổi mới sáng tạo đáng gờm trong khu vực.

Đồng bộ hóa quản trị và kiến tạo hệ sinh thái bền vững tại cơ sở

Từ góc nhìn thực tế triển khai tại các cơ sở giáo dục đại học, vai trò của Cổng Sáng kiến càng trở nên rõ nét hơn trong việc giải quyết những tồn tại kinh niên của hệ thống quản lý khoa học cũ. PGS.TS. Huỳnh Thị Thu Sương từ Trường Đại học Tài chính - Marketing đã chỉ ra rằng, Cổng Sáng kiến chính là liều thuốc đặc trị cho tình trạng quản lý nghiên cứu phân tán, quy trình thủ công rời rạc và sự thiếu liên thông dữ liệu đang diễn ra tại nhiều trường đại học.

Trước đây, một giảng viên muốn đăng ký đề tài, tìm kiếm nguồn tài trợ hay bảo hộ sở hữu trí tuệ thường phải trải qua một "ma trận" các thủ tục hành chính, khiến động lực sáng tạo bị bào mòn. Nay, với việc số hóa quy trình nộp - xét duyệt - theo dõi, hệ thống đã giúp giải phóng sức lao động cho các nhà khoa học, để họ tập trung vào chuyên môn.

Đặc biệt, khả năng kết nối cộng đồng 8.571 chuyên gia thuộc 11 lĩnh vực chiến lược của Cổng là một tài nguyên vô giá đối với các trường đại học. Việc tìm kiếm người phản biện, thành lập hội đồng đánh giá hay xây dựng các nhóm nghiên cứu liên ngành – vốn là khâu khó khăn nhất trong tổ chức nghiên cứu – nay trở nên dễ dàng và minh bạch hơn bao giờ hết. Các quy trình đăng ký sáng kiến được chuẩn hóa thành 3 giai đoạn và 11 bước rõ ràng, đảm bảo tính khoa học và thống nhất trên toàn quốc.

Tuy nhiên, để tích hợp hiệu quả Cổng Sáng kiến vào hệ thống quản trị nội bộ của từng trường, cần có những giải pháp kỹ thuật và pháp lý đồng bộ. PGS.TS. Huỳnh Thị Thu Sương đề xuất việc thiết lập các module quản trị sở hữu trí tuệ nội bộ với cơ chế phân quyền truy cập dữ liệu đa tầng (công khai, bán công khai, hạn chế, tuyệt mật). Điều này cực kỳ quan trọng để bảo vệ chất xám của nhà khoa học trong các giai đoạn trước, trong và sau khi công bố, tránh tình trạng "lộ" ý tưởng khi chưa được bảo hộ đầy đủ.

Để hiện thực hóa tầm nhìn này, sự vào cuộc của cơ quan quản lý nhà nước là vô cùng quan trọng. Bộ Khoa học và Công nghệ cần sớm xây dựng và công bố chuẩn giao tiếp dữ liệu (API) để hệ thống của các trường có thể "nói chuyện" được với Cổng quốc gia, tránh tình trạng cát cứ dữ liệu. Khung pháp lý về bảo mật và sở hữu trí tuệ trong môi trường số cũng cần được hoàn thiện để tạo hành lang an toàn cho các hoạt động giao dịch công nghệ trực tuyến.

Về phía các trường đại học, việc hình thành các trung tâm dữ liệu KH&CN chuẩn hóa là bước đi không thể chậm trễ. Các trường cần khuyến khích giảng viên chủ động nộp sáng kiến sớm lên Cổng để được "đóng dấu ưu tiên" về quyền tác giả, đồng thời tăng cường đào tạo kỹ năng số để đội ngũ nghiên cứu có thể khai thác tối đa tiện ích của hệ thống.

Nhìn về tương lai, với vai trò là cơ quan chủ trì, NAFOSTED đặt mục tiêu không chỉ dừng lại ở việc vận hành một trang web, mà là phát triển Cổng Sáng kiến trở thành một nền tảng số quốc gia vận hành chuyên nghiệp. Đó sẽ là một "hạ tầng tri thức số" thực thụ, nơi các ý tưởng được phát hiện từ trong trứng nước, được nuôi dưỡng đúng cách bởi các chuyên gia hàng đầu và được lan tỏa rộng rãi vào đời sống xã hội.

Khi Cổng Sáng kiến vận hành đồng bộ cùng mạng lưới chuyên gia AI toàn cầu, kết hợp với nỗ lực chuyển đổi số tại các địa phương và sự chủ động của các trung tâm đào tạo trọng điểm, chúng ta hoàn toàn có quyền tin tưởng vào sự hình thành của một hệ sinh thái đổi mới sáng tạo bền vững. Ở đó, khoa học và công nghệ không còn là tháp ngà xa lạ, mà thực sự trở thành động lực tăng trưởng mới, đưa con tàu kinh tế Việt Nam vươn ra biển lớn trong kỷ nguyên số.

Bùi Tú