Cuộc chiến chống UAV: khoảng cách công nghệ và thực chiến

Các công nghệ chống máy bay không người lái (UAV) đang phát triển nhanh nhưng hiệu quả thực chiến vẫn chưa tương xứng. Khoảng trống nằm ở cả kỹ thuật phát hiện, năng lực đánh chặn lẫn tổ chức tác chiến. Dữ liệu từ các chiến trường gần đây cho thấy các hệ thống hiện có khó xử lý đồng thời UAV tầm cao, tầm trung và UAV cỡ nhỏ bay thấp, trong khi xu hướng tấn công bầy đàn làm quá tải phòng thủ.

Tổng quan: bối cảnh và sự kiện chính

Sự lan rộng của UAV buộc nhiều quốc gia đầu tư mạnh vào radar, cảm biến đa phổ, gây nhiễu, pháo – tên lửa phòng không và cả vũ khí năng lượng định hướng, hình thành thị trường hàng tỷ USD. Tuy vậy, phần lớn hệ thống chưa đạt kỳ vọng: tại Nga, thiết bị chống UAV chuyên dụng chiếm chưa tới 18% tổng năng lực phòng không; ở Mỹ, nhiều chương trình vẫn trong giai đoạn thử nghiệm. Phần đông lực lượng vẫn dựa vào phòng không truyền thống vốn thiết kế cho máy bay, tên lửa, nên lúng túng trước đặc tính tác chiến khác biệt của UAV.

Thực tế chiến trường nhấn mạnh khoảng trống này. Nhiều tổ hợp phòng không chiến trường chỉ có trần bắn 300–6.000 m, trong khi UAV tầm trung, tầm cao như MQ-9 Reaper hay TB-2 hoạt động ở 6.000–8.000 m. Ngược lại, UAV mini bay dưới 150 m thường lọt “vùng mù” radar. Ở Nagorno-Karabakh, nhiều tổ hợp SA-8 của Armenia bị UAV TB-2 tiêu diệt mà không kịp phản ứng. Năm 2019, hai cơ sở dầu mỏ của Ả Rập Xê Út bị UAV tấn công trong khi hệ thống Patriot tại chỗ không đánh chặn. Báo cáo cũng ghi nhận MQ-9 Reaper hoạt động ổn định nhiều năm tại Yemen, nhưng từ khi lực lượng Houthi nâng cấp phòng không, họ tuyên bố hạ hơn 20 chiếc từ năm 2023.

UAV trinh sát - tấn công tầm trung TB-2. Nguồn: 81.cn

Phân tích kỹ thuật: cảm biến, hỏa lực, năng lượng định hướng

UAV cỡ nhỏ có diện tích phản xạ radar thấp, tốc độ chậm và bay rất thấp khiến phát hiện khó khăn. Một cảm biến đơn lẻ thường không đủ; cần kết hợp radar, quang - hồng ngoại, cảm biến âm thanh và phân tích sóng vô tuyến để nâng xác suất phát hiện và nhận dạng. Tuy nhiên, hiệu quả vẫn phụ thuộc vào liên kết dữ liệu và thời gian phản ứng của hỏa lực đánh chặn.

Với mục tiêu nhỏ, chậm, pháo – tên lửa phòng không tỏ ra kém hiệu quả nếu thiếu dẫn bắn chính xác và thuật toán theo dõi phù hợp. Trong một thử nghiệm năm 2020, bốn tổ hợp Pantsir-S1 khai hỏa liên tục vào một UAV bay chậm nhưng không tiêu diệt được, phản ánh thách thức khi áp dụng vũ khí truyền thống vào mục tiêu phi truyền thống. Ngay cả khi hệ thống đủ mạnh, kích thước lớn và tính cơ động thấp khiến khó triển khai rộng, đặc biệt để bảo vệ mục tiêu phân tán.

Xu hướng tấn công bầy đàn làm tăng độ khó theo cấp số nhân: khi hàng chục UAV tấn công cùng lúc, năng lực phát hiện, phân bổ mục tiêu và đạn dược của nhiều hệ thống hiện tại nhanh chóng bị bão hòa. Việc điều khiển số lượng lớn UAV phối hợp thậm chí dễ hơn quản lý số lượng tương đương tên lửa, khiến cách tiếp cận đánh chặn đơn lẻ kém hiệu quả.

Hệ thống pháo - tên lửa phòng không Pantsir-S1 của Nga. Nguồn: 81.cn

Chiến thuật và chiến lược: đa tầng, phân cấp, tích hợp

Giải pháp cốt lõi là chuyển từ triển khai đơn lẻ sang mạng lưới phòng thủ đa tầng, tích hợp chống UAV trong tổng thể phòng không – phòng thủ tên lửa. Kết nối radar, cảm biến quang học, thiết bị vô tuyến với hỏa lực để chia sẻ dữ liệu theo thời gian thực giúp phát hiện sớm, rút ngắn vòng lặp cảm biến–vũ khí và bịt kín các “khoảng hở” giữa các tầng đánh chặn.

Phân cấp năng lực về đơn vị cơ sở cũng quan trọng: trang bị máy gây nhiễu cầm tay, radar nhỏ hoặc hệ thống tầm gần cho tiểu đội, trung đội để phản ứng nhanh với UAV đột kích. Một hướng bổ sung là tích hợp module chống UAV lên khí tài chủ lực như xe tăng, xe bọc thép hoặc tổ hợp pháo, hình thành “phòng không di động” bảo vệ tài sản chiến trường.

Vũ khí năng lượng định hướng được ưu tiên do tốc độ phản ứng cao và chi phí mỗi phát bắn thấp. Hải quân Mỹ từng thử nghiệm laser trên tàu USS Ponce; quân đội Anh bắn hạ UAV bằng laser gắn trên xe bọc thép. Dù vậy, công nghệ vẫn đang hoàn thiện và tồn tại giới hạn kỹ thuật, đặc biệt trong môi trường khí tượng bất lợi.

So sánh năng lực các giải pháp chủ đạo

Tác động và triển vọng

Trọng tâm tác chiến đang dịch chuyển sang đối phó UAV cỡ nhỏ và bầy đàn, buộc lực lượng phòng không phải tái cấu trúc theo hướng mạng lưới đa tầng, tích hợp và phân cấp. Kinh nghiệm thực địa cho thấy hiệu quả chống UAV chỉ được cải thiện rõ rệt khi kết nối cảm biến–vũ khí, khai thác chia sẻ dữ liệu và chuẩn hóa quy trình phối hợp giữa các tầng từ xa đến gần. Trong kỷ nguyên UAV, phòng thủ không thể chỉ là phản ứng bị động mà cần chủ động, thông minh và bền vững trong một hệ thống phòng không hiện đại.

CTVX