Cường androgen ở phụ nữ có biểu hiện gì?

Androgen là nhóm hormone vốn được biết đến chủ yếu ở nam giới, nhưng thực tế phụ nữ cũng sản xuất androgen (ví dụ testosterone, androstenedione, DHEAS) với lượng nhỏ. Khi lượng androgen trong cơ thể phụ nữ vượt mức bình thường, hoặc mô đáp ứng quá nhạy, gây ra các triệu chứng lâm sàng rõ rệt, người ta gọi là hyperandrogenism hoặc cường androgen.

Bác sĩ tư vấn cho phụ nữ gặp rối loạn nội tiết tố androgen. Hình minh họa: AI.

Triệu chứng và ảnh hưởng cường androgen

Phụ nữ bị cường androgen thường gặp một hoặc nhiều trong các biểu hiện sau:

Rậm lông, mọc lông nhiều hơn ở mặt, ngực, lưng hoặc bụng dưới.
Acne (mụn trứng cá) đặc biệt mụn nặng không đáp ứng tốt với điều trị thông thường.
Rụng tóc kiểu nam (androgenic alopecia): tóc thưa, hói đầu trước hay vùng thái dương.
Rối loạn kinh nguyệt: chu kỳ không đều, mất kinh hoặc rối loạn rụng trứng – ảnh hưởng đến khả năng thụ thai.
Tăng cân, đặc biệt tích mỡ vùng bụng; hoặc hình ảnh béo phì kèm đề kháng insulin.
Trong trường hợp nặng hoặc có bệnh lý đi kèm, có thể xuất hiện dấu hiệu như âm hộ nam tính hóa (virilization): giọng trầm, tăng cơ, thay đổi cấu trúc cơ thể.
Ảnh hưởng không chỉ cơ thể mà còn tâm lý: mất tự tin, lo âu, ảnh hưởng đời sống xã hội và quan hệ tình cảm.

Nguyên nhân phổ biến

Theo nghiên cứu và chuyên gia nội tiết, cường androgen ở phụ nữ thường có nguyên nhân rõ ràng:

Hội chứng buồng trứng đa nang (PCOS) là nguyên nhân hàng đầu, chiếm phần lớn các trường hợp. Ở những người này, buồng trứng sản xuất quá nhiều androgen do bất thường trong quá trình nội tiết, steroidogenesis, đề kháng insulin, và khuynh hướng gen.
Cường androgen "idiopathic" (không rõ nguyên nhân) – khi phụ nữ có các dấu hiệu lâm sàng và mức androgen huyết thanh cao nhưng buồng trứng trông bình thường qua siêu âm hoặc không có đặc điểm của PCOS. Nghiên cứu gần đây còn tìm thấy rằng ở một số phụ nữ loại này, nồng độ AMH cũng tăng – cho thấy có sự bất thường về hoạt động buồng trứng ngay cả khi hình ảnh siêu âm không thấy rõ nang đa.
Nguyên nhân từ tuyến thượng thận: tăng sản tuyến thượng thận (classical hoặc non-classical congenital adrenal hyperplasia), u thượng thận, hoặc các rối loạn sản xuất androgen từ tuyến thượng thận.
Yếu tố môi trường, lối sống: béo phì, đề kháng insulin, chế độ ăn nhiều đường tinh luyện, stress, ảnh hưởng bởi các chất gây rối loạn nội tiết trong môi trường (endocrine disruptors).
Thuốc và bệnh lý phụ trợ: một số thuốc hoặc bệnh lý như suy giáp, rối loạn tuyến yên, hội chứng cận giáp, thậm chí bệnh gan/mật có thể khiến chu trình đào thải hormone bị ảnh hưởng.

Chẩn đoán cường androgen

Để xác định tình trạng cường androgen cần một quy trình chẩn đoán cẩn thận:

Khám lâm sàng chi tiết: hỏi tiền sử triệu chứng (mụn, lông, kinh nguyệt, rụng tóc), kiểm tra vóc dáng, cân nặng, dấu hiệu virilization nếu có.
Xét nghiệm hormone: tổng testosterone, androstenedione, DHEAS; Hormone liên quan như SHBG (protein gắn androgen), FAI (chỉ số androgen tự do), LH/FSH, eétradiol.
Ngoài ra, xét nghiệm chức năng tuyến giáp, prolactin để loại trừ bệnh lý phối hợp. Việc lấy mẫu vào thời điểm phù hợp của chu kỳ kinh (nếu có) để kết quả chính xác hơn. Siêu âm buồng trứng/hình ảnh tuyến thượng thận nếu nghi có u hoặc cấu trúc bất thường.

Xác định mức độ nghiêm trọng/loại bệnh: phân biệt PCOS với các nguyên nhân khác (ví dụ tăng sản tuyến thượng thận, u tiết androgen, nonclassic CAH). Có "dấu hiệu đỏ" như phát triển dấu hiệu viril hóa nhanh, rối loạn nặng, bắt đầu sau mãn kinh — cần ưu tiên kiểm tra chuyên sâu để loại trừ khối u gây androgen.

Triệu chứng thường gặp của cường androgen là rậm lông và mụn trứng cá.

Điều trị và quản lý

Sau khi chẩn đoán, mục tiêu điều trị gồm: giảm triệu chứng, cân bằng nội tiết, cải thiện kinh nguyệt/thụ thai nếu cần, giảm các nguy cơ chuyển hóa và hỗ trợ tâm lý. Một vài hướng phổ biến:

Thay đổi lối sống: Giảm cân nếu thừa cân/béo phì, chế độ ăn lành mạnh, vận động. Sự giảm cân nhỏ cũng giúp giảm androgen huyết thanh và cải thiện mụn/lông.

Thuốc nội tiết kết hợp: thuốc tránh thai kết hợp estrogens + progestin thường được sử dụng để giảm androgen, ức chế quá trình sản xuất androgen buồng trứng và giảm tác động lâm sàng (mụn, lông).

Thuốc kháng androgen: như spironolactone, flutamide, hoặc thuốc ức chế 5α-reductase, giúp giảm các biểu hiện lâm sàng (lông, mụn, rụng tóc).

Nếu có u hoặc bệnh tuyến thượng thận hoặc buồng trứng, can thiệp phẫu thuật là cần thiết.

Can thiệp không dùng thuốc bổ sung: một số nghiên cứu mới cho thấy các biện pháp phi thuốc như thay đổi chế độ ăn, kiểm soát lượng đường huyết và tập thể dục đều đặn có thể giúp giảm mức androgen và cải thiện các triệu chứng lâm sàng.

Hỗ trợ tâm lý: vì ảnh hưởng ngoại hình (lông, mụn, rụng tóc) thường gây tự ti, lo âu, nên tư vấn tâm lý, nhóm hỗ trợ, chia sẻ với bạn đời là rất quan trọng.

Những điểm cần lưu ý và cảnh báo

Không phải mọi trường hợp rối loạn androgen đều cần điều trị nếu mức nhẹ và không ảnh hưởng nhiều đến cuộc sống; cần cân nhắc lợi ích vs nguy cơ tác dụng phụ.

Theo chuyên gia, việc đo androgen huyết thanh đôi khi thiếu nhạy, phụ thuộc phương pháp đo. Có quan điểm nhấn mạnh nên sử dụng các xét nghiệm chính xác hơn (ví dụ LC-MS/MS) nếu có điều kiện.

Điều trị kéo dài, đặc biệt thuốc kháng androgen hoặc thuốc tránh thai, cần theo dõi cẩn thận các chỉ số chuyển hóa, gan, thận, mức hormone, và hiệu ứng phụ như thay đổi da, kinh nguyệt, hoặc ảnh hưởng đến sinh sản nếu muốn có con.

Sự cá nhân hóa rất quan trọng: mỗi người phụ nữ có mức androgen, độ nhạy cảm mô, phản ứng thuốc và mong muốn khác nhau — phương án điều trị phải phù hợp với từng cá nhân.

Cường androgen ở phụ nữ là vấn đề sức khỏe phức tạp, ảnh hưởng không chỉ về hình thể mà còn liên quan đến nội tiết, khả năng sinh sản và tâm lý. Tuy nhiên, nếu được nhận diện sớm, chẩn đoán đúng và quản lý hợp lý — bằng kết hợp chế độ sống lành mạnh, điều trị nội tiết, thuốc kháng androgen nếu cần, và hỗ trợ tâm lý — nhiều chị em có thể cải thiện rõ rệt các triệu chứng và nâng cao chất lượng cuộc sống.

BS. Vũ Khanh