Đã đến lúc phải 'thay đổi mô hình tăng trưởng xuất khẩu'

Diễn đàn Kinh tế tư nhân 2025, phiên đối thoại ngày 15/9.

Ý kiến của TS Lê Duy Bình được nêu tại phiên đối thoại chuyên đề “Mài sắc các mũi nhọn chiến lược - Vươn tầm quốc tế” trong khuôn khổ Diễn đàn Kinh tế tư nhân 2025 ngày 15/9 tại Hà Nội.

Phiên chuyên đề tập trung thảo luận về những thách thức cốt lõi của doanh nghiệp Việt Nam trong tiến trình hội nhập quốc tế như: Năng lực tham gia chuỗi cung ứng toàn cầu còn hạn chế, chi phí logistics cao, thiếu hiểu biết về luật lệ quốc tế, thiếu cơ chế liên kết vùng hiệu quả, cũng như những vướng mắc về chứng nhận xuất xứ (CO), chính sách thuế và thủ tục hành chính.

Đồng thời, các ý kiến tại diễn đàn cũng nhấn mạnh yêu cầu cấp thiết phải phát triển kinh tế xanh, hoàn thiện thể chế, và tăng cường xúc tiến thương mại quốc tế theo hướng chuyên nghiệp, hiện đại.

Ông Mai Hữu Tín - Chủ tịch Hội Doanh nhân trẻ Việt Nam khóa IV, Chủ tịch HĐQT Tập đoàn U&I nhận định, "mũi nhọn chiến lược" cần mài sắc như chủ đề của phiên này đề ra, là xuất khẩu. Xuất khẩu đã giúp chúng ta thoát nghèo, tạo ra hàng chục triệu việc làm. Việc xác định chính xác các ngành còn có thể phát triển ở phạm vi toàn cầu và giúp họ làm tốt hơn là một việc rất quan trọng.

Thực tế, Việt Nam đã ký hàng loạt hiệp định thương mại tự do, nhưng tỷ lệ tận dụng ưu đãi còn thấp. Hàng hóa Việt Nam đã có mặt ở khắp nơi, nhưng thương hiệu Việt vẫn chưa hiện diện đủ mạnh. Đây là lúc cần nhìn thẳng vào điểm yếu, đồng thời tìm cách đồng kiến tạo những giải pháp để doanh nghiệp Việt không chỉ "đi cùng" mà còn có thể "đi trước" trong hội nhập quốc tế, ông Mai Hữu Tín nói.

Hướng đến sáng tạo, sở hữu và làm chủ thương hiệu

TS. Lê Duy Bình, Giám đốc Economica Vietnam chia sẻ, xuất khẩu có vai trò quan trọng đối với tăng trưởng kinh tế. Năm 2024, tổng kim ngạch xuất nhập khẩu đạt 786,1 tỷ USD, với mức xuất siêu 23,8 tỷ USD. Riêng xuất khẩu đạt 404,9 tỷ USD, đưa Việt Nam tiếp tục nằm trong nhóm các quốc gia có độ mở thương mại lớn trên thế giới. Xuất khẩu đóng góp lên đến 19% tăng trưởng GDP năm 2024.

Song song đó, xuất khẩu không chỉ đóng góp về lượng, mà còn có ý nghĩa vĩ mô sâu rộng như tăng nguồn thu ngoại tệ, hỗ trợ tích cực cho cân bằng cán cân thanh toán, nâng cao dự trữ ngoại hối, giữ ổn định tỷ giá và qua đó củng cố sự ổn định vĩ mô của nền kinh tế, TS. Bình khẳng định.

Mặt khác, đóng góp của xuất nhập khẩu không chỉ thể hiện ở kim ngạch, mà còn ở quy mô doanh nghiệp và lao động tham gia. Hiện có khoảng 88.700 doanh nghiệp trực tiếp tham gia hoạt động xuất nhập khẩu.

Hoạt động xuất nhập khẩu tạo việc làm và sinh kế cho khoảng 12,5 triệu lao động, tương đương 30% tổng số lao động đang làm việc trong nền kinh tế. Trong đó, khoảng 6,5 triệu lao động trực tiếp tham gia vào sản xuất, chế biến hàng xuất khẩu. Đây là lượng lao động đáng kể, trải rộng trên nhiều ngành, từ sản xuất chế biến, thương mại cho đến dịch vụ logistics, vận tải...

Tuy nhiên, cấu trúc xuất khẩu đang tồn tại một số hạn chế. Tăng trưởng chủ yếu dựa vào mở rộng kim ngạch, trong khi giá trị gia tăng và tỷ lệ nội địa hóa còn thấp. Các doanh nghiệp, kể cả trong nước và khu vực đầu tư nước ngoài (FDI), vẫn phụ thuộc nhiều vào nhập khẩu nguyên vật liệu, sản phẩm trung gian và máy móc thiết bị.

Đơn cử, toàn bộ giá trị xuất khẩu điện thoại và linh kiện thuộc về khu vực FDI, trong khi tới 89% giá trị linh kiện đầu vào phải nhập khẩu. Ngành dệt may chỉ đạt tỷ lệ nội địa hóa 45-50%, đồng nghĩa hơn một nửa nguyên phụ liệu, đặc biệt là vải và sợi, vẫn phải nhập khẩu.

"Sự phụ thuộc này làm giảm khả năng chủ động của doanh nghiệp, giảm hiệu quả lan tỏa của xuất khẩu đối với nền kinh tế trong nước, hạn chế sự phát triển công nghiệp hỗ trợ. Thực tế này đặt ra yêu cầu phải thay đổi mô hình tăng trưởng xuất khẩu, Việt Nam không thể tiếp tục chỉ dựa vào việc mở rộng kim ngạch để đóng góp cho GDP, mà cần chuyển trọng tâm sang nâng cao chất lượng," TS Lê Duy Bình nêu vấn đề.

Trong đó, việc chuyển trọng tâm này cần bao gồm việc nâng cao giá trị gia tăng của sản phẩm, đẩy mạnh tỷ lệ nội địa hóa, phát triển công nghiệp hỗ trợ và chuỗi cung ứng trong nước, đồng thời chú trọng yếu tố bền vững, tiêu chuẩn môi trường và xã hội. Đây mới là con đường giúp xuất khẩu trở thành động lực dài hạn và thực chất cho tăng trưởng kinh tế, thay vì phụ thuộc vào những biến động ngắn hạn của thị trường toàn cầu.

TS Lê Duy Bình kiến nghị doanh nghiệp Việt cần chuyển từ chiến lược "gia công, sản xuất thuê" sang chiến lược "sáng tạo, sở hữu và làm chủ thương hiệu". Sự tiên phong không chỉ thể hiện ở việc tìm kiếm thị trường mới, mà còn ở tư duy mới, coi trọng thương hiệu thay vì chỉ dựa vào lợi thế chi phí thấp.

Đồng thời, đầu tư mạnh vào đổi mới công nghệ, nâng cao tiêu chuẩn chất lượng, đáp ứng các yêu cầu khắt khe về môi trường, lao động và truy xuất nguồn gốc từ các thị trường lớn như EU, Mỹ, Nhật Bản. Đây là yếu tố sống còn trong bối cảnh các cam kết về phát triển xanh và kinh tế tuần hoàn ngày càng được nhấn mạnh.

Kiều Chinh