Đại biểu Quốc hội: Bổ sung thêm quyền để bảo vệ báo chí

Báo chí chịu thiệt thòi trước môi trường truyền thông số

Bày tỏ sự đồng tình với sự cần thiết ban hành Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Sở hữu trí tuệ, đại biểu Quốc hội Hoàng Minh Hiếu cho rằng, đây là lĩnh vực pháp luật đang có tốc độ cập nhật nhanh trên phạm vi toàn cầu, nhất là trước sự phát triển của khoa học, công nghệ và các mô hình truyền thông mới. Đại biểu cũng đánh giá cao báo cáo thẩm tra của Ủy ban Pháp luật và Tư pháp khi chỉ rõ nhiều vấn đề lớn liên quan đến các chính sách được sửa đổi, bổ sung.

Đại biểu Quốc hội Hoàng Minh Hiếu (Đoàn đại biểu Quốc hội tỉnh Nghệ An) nhấn mạnh sự cần thiết phải bổ sung quy định về quyền liên quan của cơ quan báo chí. Ảnh: Quochoi.vn

Tuy nhiên, trong quá trình nghiên cứu, thảo luận các dự án luật tại kỳ họp này - đặc biệt là Dự án Luật Báo chí - đại biểu nhận thấy vẫn còn những nội dung cần được xem xét, cập nhật trong lần sửa đổi Luật Sở hữu trí tuệ. Trong đó, quan trọng nhất là việc bổ sung quyền liên quan cho cơ quan báo chí, nhằm bảo vệ lợi ích kinh tế hợp pháp và bảo đảm môi trường cạnh tranh công bằng.

Theo đại biểu, quyền liên quan này đã được nhiều quốc gia đưa vào Luật để giúp báo chí ứng phó với sự cạnh tranh mạnh mẽ từ truyền thông mạng xã hội. Đây không phải quyền tác giả - vốn thuộc về nhà báo hoặc tòa soạn theo thỏa thuận - mà là quyền phát sinh từ hoạt động đầu tư tổ chức, tài chính, nhân lực của cơ quan báo chí để tạo ra sản phẩm thông tin.

Quyền này cho phép cơ quan báo chí kiểm soát việc sao chép, trích xuất, khai thác thương mại nội dung bởi các bên thứ ba, đặc biệt là các nền tảng số, công cụ tìm kiếm và mạng xã hội. Nhờ đó, các cơ quan báo chí có cơ sở pháp lý để yêu cầu cấp phép, thương lượng phí hoặc ngăn chặn hành vi sử dụng lại nội dung không phù hợp.

Thiếu cơ sở pháp lý khiến báo chí chịu nhiều rủi ro

Phân tích sâu hơn, đại biểu Quốc hội Hoàng Minh Hiếu chỉ rõ ba lý do cần thiết phải bổ sung quy định về quyền liên quan của cơ quan báo chí.

Quang cảnh phiên họp. Ảnh: Quochoi.vn

Thứ nhất, hiện các nền tảng mạng xã hội với số lượng người dùng lớn đang thu lợi đáng kể từ việc hiển thị, tổng hợp, trích đoạn hoặc đặt liên kết nội dung báo chí. Tin tức trở thành nguồn tài nguyên giúp tăng thời gian truy cập, quảng cáo và thậm chí được sử dụng để đào tạo mô hình AI. Trong khi đó, cơ quan báo chí phải chịu chi phí sản xuất tin tức nhưng không được chia sẻ doanh thu tương xứng. Điều này khiến nguồn lực báo chí suy giảm, tiềm ẩn nguy cơ chất lượng thông tin đi xuống, đồng thời làm gia tăng nguy cơ tin giả và thông tin bị thao túng.

Thứ hai, pháp luật hiện hành mới chỉ quy định quyền liên quan đối với nhà sản xuất bản ghi âm, ghi hình, nhà phát sóng và người biểu diễn, nhưng chưa có quy định về quyền liên quan của cơ quan báo chí. Luật chỉ mới bảo vệ quyền tác giả của nhà báo, trong khi nhiều hình thức khai thác trên nền tảng số - như đánh dấu, tổng hợp, lập chỉ mục, trích đoạn - không sao chép toàn bộ tác phẩm nhưng vẫn dựa vào giá trị đầu tư của báo chí. Điều này khiến cơ quan báo chí khó yêu cầu bồi thường và thiếu căn cứ để xử lý hành vi khai thác trái phép.

Không có khung pháp lý này, báo chí gần như không thể yêu cầu gỡ bỏ, kiểm soát hoặc đòi chia sẻ lợi ích từ các hoạt động sử dụng lại nội dung. Việc bổ sung quyền liên quan sẽ tạo hành lang pháp lý rõ ràng để thương lượng, cấp phép, bảo vệ quyền lợi kinh tế và duy trì chất lượng tin tức.

Thứ ba, việc bổ sung quy định này phù hợp với xu hướng phát triển của pháp luật sở hữu trí tuệ trên thế giới. Nhiều quốc gia - như Liên minh châu Âu, Australia, Canada - đã triển khai quy định về quyền liên quan của cơ quan báo chí và ghi nhận những kết quả tích cực. Một số quốc gia châu Á cũng đang xem xét hoàn thiện chính sách theo xu hướng này.

Đại biểu Quốc hội Hoàng Minh Hiếu cho rằng, nếu không bổ sung kịp thời, luật của Việt Nam sẽ chậm nhịp so với thực tiễn phát triển truyền thông mới. Ông dẫn lại kinh nghiệm sửa Luật Sở hữu trí tuệ cách đây ba năm, khi vấn đề sử dụng dữ liệu hợp pháp để đào tạo AI đã được nêu nhưng cho rằng “chưa phù hợp”. Tuy nhiên, chỉ sau một thời gian ngắn, thực tiễn đã chứng minh nhu cầu cấp thiết phải bổ sung, và dù lần sửa Luật này đã đề cập, vẫn là chậm so với cuộc đua AI toàn cầu.

Kỳ họp thứ 10 Quốc hội khóa XV. Ảnh: Quochoi.vn

Hoàn thiện khung pháp lý để bảo vệ đầu tư và thúc đẩy báo chí phát triển

Từ các lý do trên, đại biểu Quốc hội Hoàng Minh Hiếu đề nghị cơ quan chủ trì soạn thảo nghiên cứu và bổ sung ngay quy định về quyền liên quan của cơ quan báo chí vào dự thảo luật. Nội dung cần quy định rõ quyền của cơ quan báo chí trong việc cho phép hoặc không cho phép sao chép, lưu trữ, lập chỉ mục, hiển thị đoạn trích hoặc tổng hợp tin tức một cách có hệ thống nhằm tạo dịch vụ cạnh tranh với báo chí.

Đồng thời, đối với các doanh nghiệp thu lợi từ việc sử dụng nội dung báo chí trên nền tảng số, phải có trách nhiệm chia sẻ doanh thu với cơ quan báo chí trên cơ sở thương lượng.

Tuy nhiên, đại biểu cũng nhấn mạnh việc xác lập quyền phải đi cùng các ngoại lệ cần thiết, như: trích dẫn ngắn phi thương mại để phục vụ nghiên cứu, giáo dục; các liên kết thuần túy không kèm đoạn trích đáng kể; sử dụng vì mục đích nghiên cứu khoa học và không ảnh hưởng đến hoạt động khai thác thương mại thông thường của báo chí.

Về thời hạn bảo hộ, kinh nghiệm của nhiều quốc gia cho thấy quy định 2 năm kể từ ngày tác phẩm báo chí được công bố lần đầu là phù hợp. Thời hạn này vừa bảo đảm tạo động lực kinh tế cho cơ quan báo chí, vừa không cản trở dòng chảy thông tin khi nội dung hết thời hạn bảo hộ và được khai thác theo quy định chung của pháp luật sở hữu trí tuệ.

Hồng Thái