Đại biểu Quốc hội lo ngại AI 'chiếm' sản phẩm trí tuệ của con người
Với quan điểm không thể để lao động sáng tạo trở thành nguồn tài nguyên miễn phí cho các hệ thống tự động, đại biểu cho rằng cần có giải pháp đảm bảo hài hòa giữa bảo vệ quyền tác giả và thúc đẩy đổi mới sáng tạo.
Tiếp tục chương trình kỳ họp thứ 10, sáng ngày 24/11, các đại biểu thảo luận về dự án Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Sở hữu trí tuệ.
Một trong những nội dung nhận sự quan tâm của nhiều đại biểu là việc cho phép tổ chức, cá nhân sử dụng văn bản và dữ liệu đã công bố hợp pháp nhằm nghiên cứu, huấn luyện và phát triển hệ thống trí tuệ nhân tạo (AI) được quy định tại khoản 5, Điều 7 của dự án Luật.
Đại biểu Trần Thị Thu Đông. Ảnh: Media Quốc hội
Đại biểu Trần Thị Thu Đông (Đoàn Cà Mau) cho rằng, AI là xu hướng tất yếu, có vai trò quan trọng trong phát triển kinh tế số và công nghiệp văn hóa. Tuy nhiên, chính vì tầm ảnh hưởng rộng lớn, tác động sâu sắc, đặc biệt là đến quyền lợi và lợi ích của người sáng tạo nên cần phải thận trọng để có bước đi phù hợp.
Dẫn chứng thế giới đã xuất hiện hàng chục vụ kiện chống lại các mô hình AI lớn vì sử dụng dữ liệu không xin phép; đại biểu nhấn mạnh, tuyệt đối không thể để lao động sáng tạo trở thành nguồn tài nguyên miễn phí cho các hệ thống tự động.
Theo bà Đông, dự thảo Luật hiện nay chỉ nêu các yêu cầu là không xâm phạm, không gây thiệt hại nhưng lại không có tiêu chí xác định thế nào là thiệt hại không có giới hạn, phạm vi dữ liệu, không ràng buộc trách nhiệm minh bạch, không quy định cơ chế giám sát. “Nếu để nguyên quy định này có thể trở thành cánh cửa rất rộng để thu thập dữ liệu hàng loạt, gây thiệt hại không thể phục hồi đối với tác giả, nghệ sĩ và các ngành công nghiệp văn hóa,” bà nói.
Đại biểu Trần Thị Thu Đông đề nghị chưa đưa quy định tại khoản 5 vào Luật vào thời điểm này và cần tiếp tục nghiên cứu thận trọng, kỹ lưỡng để có giải pháp đảm bảo hài hòa giữa bảo vệ quyền tác giả và thúc đẩy đổi mới sáng tạo.
Theo đại biểu Nguyễn Minh Đức (Đoàn TP HCM), cần tách bạch rất rõ quyền tác giả với tác phẩm do AI hỗ trợ hoặc tác phẩm do AI tạo ra. Ông đề xuất quy định cấm hoặc hạn chế đăng ký quyền tác giả cho tác phẩm hoàn toàn do AI tạo ra.
Đại biểu cũng chỉ ra bất cập khi chưa có khung trách nhiệm rõ ràng nếu AI tạo ra hành vi vi phạm, như nội dung vi phạm bản quyền, sao chép dữ liệu trái phép, tự động tạo ra sản phẩm xâm phạm nhãn hiệu, kiểu dáng... Ông đề nghị xác định rõ trách nhiệm liên đới của nhà cung cấp nền tảng AI, người vận hành mô hình, người sử dụng AI…
“AI và thương mại điện tử đang làm tăng các rủi ro về giả mạo nhãn hiệu, vi phạm tên miền, vi phạm thương hiệu trong quảng cáo tự động. Cần bổ sung quy định bảo vệ danh tiếng, hình ảnh, giọng nói được mô phỏng bằng AI và tăng chế tài đối với hành vi lợi dụng AI để tạo nhãn hiệu tương tự gây nhầm lẫn,” ông Đức đề xuất.
Đại biểu Phạm Trọng Nghĩa (Đoàn Lạng Sơn) cho rằng, việc không ghi nhận quyền sở hữu trí tuệ đối với các sản phẩm của AI cần được lập luận: Quyền sở hữu trí tuệ là công cụ để bảo vệ giá trị sáng tạo của con người, giá trị sáng tạo lao động trí óc của nhân loại.
Đại biểu Phạm Trọng Nghĩa. Ảnh: Media Quốc hội
Đại biểu phân tích vấn đề trên hai khía cạnh. Một mặt, việc công nhận quyền sở trí tuệ cho những sản phẩm được tạo ra bởi máy móc sẽ tạo bất công cho những tác giả sử dụng trí tuệ của mình để sáng tạo ra tác phẩm thật sự.
Mặt khác, việc công nhận sở hữu trí tuệ đối với các sản phẩm do AI tạo ra sẽ góp phần thúc đẩy đổi mới sáng tạo. Nếu sản phẩm do AI tạo ra không được bảo hộ sẽ dẫn đến dễ bị sao chép tràn lan, từ đó giảm động lực sáng tạo của cá nhân và giảm nhu cầu đầu tư của doanh nghiệp.
Theo ông Nghĩa, đối với các quốc gia đang phát triển như Việt Nam, việc thu hút vốn đầu tư và công nghệ vào AI rất quan trọng. Bên cạnh đó, để phát huy trí tuệ Việt, cần có cơ sở pháp lý để bảo hộ sở trí tuệ đối với các sản phẩm do AI Việt tạo ra.
Đây cũng là tiền đề quan trọng để đưa AI Việt ra thế giới, giảm phụ thuộc vào các tập đoàn công nghệ toàn cầu. Việc xác định chủ thể sở trí tuệ cũng giúp ràng buộc trách nhiệm bồi thường thiệt hại một cách rõ ràng hơn, công bằng hơn và giảm được kiện tụng.
Từ phân tích trên, đại biểu đề nghị ghi nhận quyền sở hữu trí tuệ đối với các sản phẩm do AI tạo ra và áp dụng mô hình bảo vệ có điều kiện. Đó là tác phẩm, sản phẩm do hệ thống AI tạo ra chỉ được bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ khi có sự tham gia sáng tạo đáng kể của con người trong quá trình hình thành, chỉnh sửa hoặc định hướng nội dung.
Theo ông, cách tiếp cận này không phủ nhận vai trò của AI nhưng vẫn giữ vững yêu cầu về tính nguyên gốc của sản phẩm và sự sáng tạo của con người.
Xác định mức độ sáng tạo của người dùng để có cơ chế bảo hộ phù hợp
Bộ trưởng Khoa học và Công nghệ Nguyễn Mạnh Hùng. Ảnh: Media Quốc hội
Giải trình ý kiến đại biểu về nội dung trên, Bộ trưởng Khoa học và Công nghệ Nguyễn Mạnh Hùng khẳng định, AI không phải chủ thể quyền sở hữu trí tuệ. “Sản phẩm do AI tự động tạo ra, không có sự tham gia của con người thì không được bảo hộ bản quyền, sáng chế như tác phẩm của con người,” ông Hùng nhấn mạnh.
Theo ông, sản phẩm do con người sử dụng AI như một công cụ để tạo ra, nếu con người có đóng góp sáng tạo đáng kể (như ý tưởng, chỉ đạo, lựa chọn, chỉnh sửa kết quả AI) thì có thể công nhận là tác giả, nhà sáng chế. Còn nếu con người đóng góp ít, dùng AI như một đồng nghiệp thì không phải tác giả nhưng có quyền sử dụng và thương mại.
“Cơ bản các nước đang tiếp cận theo hướng này. Luật sẽ giao Chính phủ xác định mức độ sáng tạo của người dùng để có cơ chế bảo hộ phù hợp,” ông Hùng nói.
Bộ trưởng Nguyễn Mạnh Hùng nhấn mạnh, phải đưa sở hữu trí tuệ vào giáo dục phổ thông, đại học, truyền thông mạnh mẽ cho doanh nghiệp và cộng đồng.
Ông cho rằng cần hoàn thiện Tòa án chuyên biệt về sở hữu trí tuệ; bổ sung các hình phạt mang tính răn đe đối với xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ “giống như ăn cắp trong thế giới thực”.
