Đại biểu Quốc hội: Tầm nhìn của luật là đúng nhưng 'đường băng' chưa đủ dài để 'cất cánh'

Ông Bế Trung Anh phát biểu (Ảnh: Quang Vinh)

Đại biểu Bế Trung Anh (Đoàn Vĩnh Long) cho rằng, chúng ta đang đứng trước một dự luật có ý nghĩa đặc biệt trong kỷ nguyên số, luật thương mại điện tử. Dự luật này không chỉ điều hành hành vi kinh doanh trên mạng mà nó còn xác lập vị thế của Việt Nam trong nền kinh tế số toàn cầu. Đây là một trong những dự thảo luật tiến bộ về tư duy lập pháp trong thời kỳ chuyển đổi số, thể hiện rõ ràng khát vọng đưa Việt Nam trở thành một quốc gia thương mại an toàn và minh bạch trong khu vực.

Tuy nhiên, theo ông Anh, luật đã mở ra nhiều cánh cửa, thế nhưng cũng có một số những bản lề và ổ cứng đã khiến cánh cửa mới chưa thể mở hết. Theo đó, tầm nhìn của luật là đúng nhưng đường băng thì chưa đủ dài để cất cánh. Chúng ta nhận diện thương mại điện tử như một lĩnh vực quan trọng, song thương mại điện tử không chỉ là một ngành, nó là hạ tầng của nền kinh tế số. Nếu luật chỉ quản lý hoạt động mà chưa kiến tạo hệ sinh thái thì luật này chỉ giống như một sân bay lớn nhưng thiếu cái tháp điều khiển. Vì thế máy bay có thể chạy đà nhưng không thể cất cánh.

Về Điều 16 khoản 10c yêu cầu nền tảng cung cấp mô tả thuật toán, theo ông Anh, điều này rất tiến bộ nhưng nếu thiếu hướng dẫn cụ thể, cơ quan quản lý có thể buộc doanh nghiệp phải tiết lộ toàn bộ mã nguồn, hoặc là bí mật kinh doanh. Điều này sẽ khiến không một startup công nghệ nào dám đặt máy chủ tại Việt Nam. Một quy định đúng với mục tiêu nhưng sai về cách thực hiện có thể ngăn cản những người sáng tạo và đó là điều mà chúng ta phải tránh.

Dữ liệu người dùng trong thương mại điện tử cần được bảo vệ một cách nghiêm cẩn. Điều 16 và điều 18 cho phép nền tảng xác thực, lưu trữ và chia sẻ dữ liệu người dùng nhưng nếu thiếu thời hạn rõ ràng, nếu mà thiếu một giới hạn rõ ràng thì quy định này sẽ xung đột với luật bảo vệ dữ liệu cá nhân và gây rủi ro nghiêm trọng cho quyền riêng tư. Chúng ta hãy hình dung khi một người dân chỉ đặt mua một cuốn sách, thế nhưng dữ liệu về vị trí, tài chính hoặc thậm chí là hành vi lướt web của họ bị thu thập một cách quá mức thì đó không còn là thương mại mà đó là xâm phạm.

Từ đó, ông Anh kiến nghị bổ sung một điều khoản mới. Đó là điều 16a và quy định việc xác thực và lưu trữ dữ liệu phải tuân thủ nguyên tắc tối thiểu hóa, chỉ thu thập dữ liệu cần thiết cho giao dịch và chỉ chia sẻ khi có căn cứ pháp luật một cách rõ ràng. Nếu không làm như vậy, Việt Nam có thể bị các đối tác thương mại quốc tế đánh giá là thiếu an toàn về dữ liệu và hàng triệu doanh nghiệp nhỏ sẽ khó tiếp cận các thị trường xuất khẩu số.

Cũng theo ông Anh, thuật toán - người gác cổng vô hình của thị trường số. Điều 14 khoản 3 và Điều 16 khoản 7c quy định nền tảng phải công khai tiêu chí hiển thị hàng hóa và dịch vụ. Đây là một quy định tiến bộ nhưng thiếu cơ chế giám sát cụ thể, có thể khiến thuật toán trở thành người gác cổng vô hình và sẽ ưu tiên những sản phẩm của chính những chủ nền tảng đó và đẩy doanh nghiệp nhỏ ra khỏi cái nền tảng này. Ông Anh đề nghị, bổ sung khoản 4a vào Điều 14, yêu cầu công khai logic cơ bản của thuật toán đề xuất hiển thị, không phải để tiết lộ bí mật công nghệ mà để đảm bảo tính cạnh tranh và minh bạch thông tin. “Nếu không, chúng ta sẽ chứng kiến cảnh chợ điện tử bị mở, những gian hàng đã bị khóa và đó chính là một hình thức độc quyền mới, độc quyền bằng thuật toán. Điều mà chúng ta tưởng là máy tính vô tri vô giác nhưng mà điều này là điều ngược lại với cái suy nghĩ của chúng ta”, ông Anh cảnh báo.

Liên quan đến hợp đồng điện tử, theo ông Anh điều này đừng để luật chậm hơn công nghệ. Điều 12 và Điều 35 vẫn giữ mô hình chứng thực hợp đồng điện tử truyền thống. Trong khi thế giới bước sang hợp đồng thông minh hoặc dựa trên Blockchain, tự động thực thi, không cần sửa đổi và minh bạch tuyệt đối. Nếu chúng ta không kịp thời bổ sung quy định công nhận về các công nghệ chứng thực tin cậy mới thì những sáng kiến của người Việt như truy xuất nguồn gốc nông sản, hay bảo hiểm vi mô, hoặc logistic blockchain sẽ không thể vận hành một cách hợp pháp.

Ông Anh nêu một ví dụ nhỏ nhưng đáng để suy ngẫm. Đó là Singapore công nhận hợp đồng blockchain từ năm 2020, và chỉ sau 3 năm, hơn 70% hợp đồng logistic quốc tế của họ được ký điện tử nhanh hơn, rẻ hơn và ít tranh chấp hơn. Nếu Việt Nam chậm sửa đổi thì khoảng cách thể chế có thể khiến chúng ta tụt lại một thế hệ công nghệ.

Ông Anh cũng cho hay, thương mại điện tử xuyên biên giới không thể không có thuế, nhưng cũng không thể bóp nghẹt khởi nghiệp. Điều 26 và Điều 27 yêu cầu nền tảng nước ngoài phải thành lập pháp nhân hoặc ký quỹ tại Việt Nam. Quy định này đúng với các ông lớn như: Amazon hoặc là TikTok. Thế nhưng nếu áp dụng một cách máy móc cho các startup bán hàng xuyên biên giới thì chúng ta sẽ vô tình đóng cửa với chính doanh nghiệp Việt đang khởi nghiệp bằng chính sức sáng tạo của họ.

“Tôi đề nghị bổ sung cơ chế sandbox thương mại điện tử xuyên biên giới, cho phép doanh nghiệp thử nghiệm mô hình logistic, thanh toán, hợp đồng thông minh trong phạm vi kiểm soát. Nếu không, chúng ta sẽ chứng kiến một nghịch lý là luật ra đời để thúc đẩy đổi mới nhưng lại vô tình triệt tiêu sáng tạo”, ông Anh nói và nhấn mạnh: Thể chế phải đi trước nhưng đôi khi phải lùi một bước cho sáng tạo tiến lên. Nếu chúng ta chỉ muốn thương mại điện tử phát triển có kiểm soát, chúng ta sẽ chỉ có một nền kinh tế điện tử nhỏ, an toàn và chậm. Nhưng nếu dám kiến tạo một thể chế mở, minh bạch, dữ liệu an toàn và công nghệ được thử nghiệm thì thương mại điện tử sẽ trở thành hạ tầng tăng trưởng mới của Việt Nam chứ không chỉ là một lĩnh vực kinh doanh bình thường.

Luật này nếu được bổ sung và hoàn thiện theo hướng đó sẽ không chỉ quản lý thương mại trên mạng mà sẽ viết nên một chương mới của thương mại Việt Nam trong kỷ nguyên số. Nếu được như vậy thì luật này đã mang tầm của một chiến lược quốc gia, nơi công nghệ không bị sợ hãi mà được dẫn dắt bởi pháp quyền và trí tuệ.

Việt Thắng - Trung Hiếu