Đài tưởng niệm Cam Ly nơi máu đã đổ giữa ngàn hoa

Đài tưởng niệm Cam Ly

Lần theo bậc cầu thang dẫn lên đồi cao, Đài tưởng niệm Cam Ly (đường Lê Lai, phường Cam Ly - Đà Lạt) hiện ra giữa bốn bề rừng thông xanh ngát. Trong không gian khoáng đạt, Đài tưởng niệm linh thiêng, trong từng thớ đất, từng gốc cây, ngọn cỏ như còn in dấu vết vụ thảm sát cách đây 74 năm.

Cách mạng Tháng Tám thành công, nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ra đời. Tại Đà Lạt, chính quyền cách mạng được thành lập, các cơ sở cách mạng nhanh chóng được xây dựng khắp các địa bàn. Tháng 4/1949, Liên Khu ủy V đã thành lập Ban Cán sự Đảng tỉnh Lâm Viên; đến tháng 1/1950, Thị ủy Đà Lạt được thành lập, đồng chí Phan Như Thạch được chỉ định làm Bí thư. Từ cuối năm 1950, toàn thị xã đã xây dựng được hơn 1.000 cơ sở cách mạng, hàng trăm công nhân, thanh niên, học sinh đã thoát ly ra chiến khu, tham gia vào cuộc kháng chiến. Đầu năm 1951, Thị ủy Đà Lạt tuyển chọn một số công nhân, thanh niên, học sinh ra chiến khu tham dự lớp huấn luyện quân sự. Sau lớp huấn luyện, Đội cảm tử Phan Như Thạch cùng 13 tổ cảm tử và các đội vũ trang tuyên truyền được thành lập, đảm nhận nhiệm vụ xây dựng cơ sở cách mạng và đẩy mạnh chiến dịch diệt tề, trừ gian. Chỉ trong 6 tháng đầu năm 1951, nhiều tên mật thám ác ôn đã bị trừng trị.

Hình ảnh các chiến sĩ cách mạng bị thảm sát tại Cam Ly năm 1951

Đầu tháng 5/1951, Đội cảm tử Phan Như Thạch được giao nhiệm vụ đột nhập vào thị xã diệt ác, trừ gian, hỗ trợ phong trào đấu tranh chính trị lập thành tích kỷ niệm Ngày sinh nhật Bác. Với vinh dự này, sau khi xác định một số mục tiêu quan trọng, đội quyết định đột nhập vào nhà tên Haasz - Chánh Thanh tra mật thám Đà Lạt để bắt sống, thu thập tài liệu và sử dụng tên này làm con tin, buộc kẻ thù phải trao trả những chiến sĩ và đồng bào đang bị giam cầm.

Sau vài ngày điều tra, nắm bắt tình hình và lên kế hoạch cụ thể, ngày 11/5/1951, Đội cảm tử đã cử 1 tổ gồm 7 người đột nhập vào nhà tên Haasz tại biệt thự Hoa Hồng (nay là số 17 đường Huỳnh Thúc Kháng). Vào lúc 17 giờ, khi tên Haasz trở về nhà, phát hiện ra có lực lượng ta đang mai phục, hắn liền bỏ chạy. Biết không thể bắt sống, anh Nguyễn Lại đã nổ 3 phát súng tiểu liên, khiến tên Haasz ngã gục giữa sân. Để trả thù cách mạng và trấn an tinh thần binh lính Pháp, vào lúc 19 giờ cùng ngày, địch đã đưa 20 chiến sĩ cách mạng bị chúng bắt giam từ Nhà lao Đà Lạt đi bắn tại một khu rừng gần sân bay Cam Ly mà không cần biết họ mắc tội gì. 19 người đã hi sinh, chỉ có bà Nguyễn Thị Lan (SN 1926) may mắn sống sót, dù bị thương nặng với 7 viên đạn găm vào cơ thể.

Báo chí trong nước và thế giới lên án tội ác của Pháp về vụ thảm sát tại Cam Ly

Trước hành động trả thù dã man của địch, ngày 12/5/1951, hàng ngàn người dân Đà Lạt đã xuống đường biểu tình, yêu cầu trừng trị những kẻ gây ra tội ác, đòi bồi thường thiệt hại cho những gia đình có người bị sát hại và bà Nguyễn Thị Lan. Trước sức mạnh đấu tranh của quần chúng, địch không dám đàn áp hay bắt bớ mà chỉ tìm cách xoa dịu, đưa những tên gây ra vụ thảm sát lên Buôn Ma Thuột.

Vụ thảm sát 20 tù nhân tại Cam Ly không chỉ gây chấn động lớn ở Đông Dương mà còn ở chính nước Pháp. Chủ tịch Quốc hội Pháp đã chỉ trích Chính phủ và quân đội Pháp tại Việt Nam vì không bảo đảm trật tự an ninh. Vụ thảm sát tại Cam Ly đã đi vào lịch sử đấu tranh của quân, dân Đà Lạt - Tuyên Đức như một nốt trầm buồn trong bản hùng ca chiến đấu và chiến thắng.

Năm 2003, hơn nửa thế kỷ sau sự kiện đau thương ấy, Đài tưởng niệm Cam Ly được xây dựng để tưởng nhớ những người đã hi sinh vì hòa bình, độc lập. Hơn 20 năm qua, khoảng không gian này đã trở thành nơi về nguồn, nơi các thế hệ tìm đến để bày tỏ lòng thành kính và ngưỡng vọng. Tượng đài trang nghiêm, với bức tường đá dày, khắc họa hình ảnh 19 chiến sĩ cách mạng, những người tù chính trị ở nhiều tư thế khác nhau, tạo nên một bức tranh sống động nhìn từ mọi góc độ. Dù đứng trước họng súng của kẻ thù, những bóng dáng ấy vẫn không hề sợ hãi. Sự tỉ mỉ trong từng chi tiết chạm khắc, những đường nét khoét sâu vào bờ đá, không hề đắp nổi, khi những tia nắng chiếu xuống, hiệu ứng ánh sáng tạo nên hình ảnh như tượng nổi lên, tỏa sáng lấp lánh tựa một biểu tượng mang ý nghĩa của sự bất tử. Chính giữa tượng đài, hình ảnh cờ đỏ, sao vàng được đặt trên đài hoa sen cách điệu. 2 bên, từng cái tên được khắc ghi trang trọng trên đá, kèm theo năm sinh, quê quán và sự kiện thảm sát ngày 11/5/1951.

Cạnh tượng đài là đài hoa uy nghiêm được làm từ chất liệu inox, rộng 3 m với những trụ cao vươn lên tới 12 m hòa vào màu trời, màu thông, sáng lấp lóa dưới ánh nắng. 19 bông hoa tạo hình chữ S, xoáy tròn từ thấp đến cao theo thân cột, rồi chụm lại 4 bông ở đỉnh cao nhất, tượng trưng cho những bông hoa đẹp từ 4 phương tụ hội. “Những người ngã xuống, hi sinh cho đất nước nở hoa, cho thành phố hoa thêm rực rỡ, thì bản thân mỗi người họ đã là một bông hoa” - đó là lời của nhà điêu khắc Vũ Long (1941 - 2024), nguyên Chủ tịch Hội Văn học Nghệ thuật tỉnh Lâm Đồng khi nói về ý tưởng sáng tác tác phẩm của mình.

Giữa không gian tĩnh lặng, nghe rõ tiếng gió rì rào và tiếng thác đổ. Lặng ngắm từng cánh hoa inox xếp chồng lên nhau, bông này nối tiếp bông kia, xoáy tròn, vút cao, tỏa sáng trên đỉnh đài hoa như hiện thân của những người con đã ngã xuống, càng khiến ta cảm nhận sâu sắc giá trị của hòa bình. Khi bước chân đến Đài tưởng niệm Cam Ly hôm nay, lòng không khỏi dâng trào niềm tự hào và biết ơn; thông vẫn vi vu, trời rất xanh và hoa đua nở.

Quỳnh Uyển.