'Đánh thức' một giá trị

NSND Thanh Hoài (người ngồi giữa) cùng một số nghệ sĩ trong dự án.

"Truyện Kiều" - kiệt tác của đại thi hào Nguyễn Du cho đến nay đã được nhiều loại hình nghệ thuật chuyển thể, từ sân khấu, phim truyện, rối, hội họa... Mới đây, dự án "Ngâm Kiều toàn truyện" do nhạc sĩ Nguyễn Quang Long khởi xướng đã ra mắt khán giả. Điều đáng nói, theo các nhà nghiên cứu, có lẽ, đây là dự án gần với "Truyện Kiều" nhất vì tôn vinh được vẻ đẹp của ngôn ngữ tiếng Việt - hồn Việt - một trong những giá trị lớn nhất của "Truyện Kiều".

Từ một tình yêu sâu nặng

Sức ảnh hưởng của "Truyện Kiều" trong đời sống rất mạnh mẽ. Hàng trăm năm qua, từ khi có Kiều, đã nảy sinh một loạt hoạt động văn hóa dân gian như bói Kiều, đố Kiều, lẩy Kiều, ví Kiều, dặm Kiều… Theo một nhà phê bình, dự án của nhạc sĩ Nguyễn Quang Long đã bắt gặp hai câu kết trong truyện Kiều "Lời quê chắp nhặt dông dài/Mua vui cũng được một vài trống canh".

Những "lời quê" ấy, một lần nữa lại được đánh thức bằng lối ngâm Kiều, vốn phổ biến trong đời sống sinh hoạt của những người dân ta xưa. Ngâm Kiều phổ biến như sự phổ biến của "Truyện Kiều". Ngâm Kiều như câu cửa miệng của ông bà ta. Nó hiện hữu bất cứ lúc nào, dù vui hay buồn, lúc ru con, cháu ngủ, hay dạy dỗ con trẻ, khuyên răn con người ta một điều gì đó, chiêm nghiệm cuộc đời, hoặc đơn thuần là để có phút giây thư thái sau một ngày làm việc mệt nhọc... Ngày nay, ngâm Kiều vẫn còn tồn tại ở trong các thể loại kịch hát truyền thống và ca hát dân gian như chèo, hát văn, ca trù, hát xẩm... Tuy nhiên, nó chỉ tồn tại với tư cách một phần nhỏ nằm trong một tác phẩm. Trong khi, ngâm Kiều với tư cách một thể loại, một lối hát riêng được sinh ra từ "Truyện Kiều" và góp phần đưa "Truyện Kiều" phổ biến hơn trong lòng người Việt đã gần như không còn được nhắc tới trong đời sống tinh thần.

Mang một tình yêu sâu nặng với vốn văn hóa cổ truyền, sau hành trình với xẩm, nhạc sĩ Nguyễn Quang Long ấp ủ dự án phục hồi lại lối ngâm Kiều. Nhưng điều khó khăn là, ngâm Kiều gần như đã thất truyền. Phải tìm đến những giá trị gốc của nó, bởi ngâm Kiều khác với các loại hình khác ở màu sắc ngôn ngữ, âm nhạc, cách rung, nhấn nhá, nảy hạt, trao gửi tâm trạng của người ngâm và nếu ngâm theo lối cổ thì ngâm xong một đoạn buộc phải có câu "vay", tức hai chữ đầu của câu sáu tiếp theo. Chính các nghệ sĩ gạo cội như NSND Thanh Hoài, NSND Thúy Ngần cũng có phần ngần ngại với dự án này của Nguyễn Quang Long. Nhưng tâm huyết của một người trẻ như anh đã quy tụ được họ tham gia dự án.

Cho tới thời điểm này, đây là dự án đầu tiên và duy nhất giới thiệu "Truyện Kiều" hoàn toàn theo đúng lối ngâm Kiều. Sau khi được âm nhạc chắp cánh, toàn bộ 3.254 câu thơ trong tác phẩm "Truyện Kiều" có tổng thời lượng là 561 phút, tức là tương đương khoảng gần 10 giờ. Để khán giả dễ dàng tiếp cận, nhóm dự án chia thành 12 chương theo nội dung của truyện, mỗi chương có độ dài từ khoảng hơn 30 phút cho tới 100 phút. Các chương này được lần lượt giới thiệu vào 20 giờ các ngày thứ ba, năm, bảy từ ngày 1-4 đến ngày 24-4 trên kênh YouTube "Dân ca & Nhạc cổ truyền" do nhà lý luận âm nhạc Nguyễn Quang Long sáng lập, giới thiệu nhằm tôn vinh nhạc truyền thống dân tộc Việt Nam.

Nỗi lo những giá trị gốc thất truyền

NSND Thanh Hoài - người lớn tuổi nhất trong dự án "Ngâm Kiều toàn truyện" chia sẻ nỗi lo truyền thống và những giá trị gốc sẽ bị mai một, thất truyền. Bà rất vui khi một người trẻ như nhạc sĩ Quang Long mà nghĩ tới ngâm thơ cổ, lẩy Kiều cổ cha ông ta để lại từ xa xưa. "Tôi nghĩ cần giữ lại vốn cổ của cha ông để truyền lại cho đời con cháu. Mai sau con cháu cần biết thế nào là ru em, lẩy Kiều của các cụ bởi "Truyện Kiều" của Nguyễn Du chính là hồn cốt Việt Nam", bà nói. Thực tế, ngâm Kiều đã được giảng dạy trong Trường đại học Sân khấu - Điện ảnh, nhưng những bạn trẻ không mặn mà. Theo NSND Thúy Ngần, nhiều nghệ sĩ chèo ngâm Kiều vẫn không đúng chất truyền thống vì họ không chịu học hỏi. Bà chia sẻ: "Làm thế nào để giữ được cái chất dân dã, mộc mạc mà không buông tuồng, dễ dãi khi ngâm Kiều, đó mới là sự tinh tế của người ngâm. Hơn nữa, ngâm Kiều còn thể hiện cả tiếng lòng của con người, nó mở ra một không gian tưởng tượng cho người nghe... Rung, nhấn, nảy hạt như thế nào, đều tự nhiên mà tinh tế...". Vì thế, những nghệ sĩ ngâm Kiều "đúng chất" hiện nay cũng chỉ đếm trên đầu ngón tay.

"Nếu không thực hiện dự án này, ngâm Kiều cũng sẽ đi vào quên lãng vì chúng ta không còn tìm được các giá trị gốc của nó. Phải là những giọng ngâm như NSND Thanh Hoài, NSND Thúy Ngần, hay NSƯT Quốc Khanh... mới có thể đảm nhận được những trường đoạn ngâm độc lập. Vì thế trong dự án này có rất nhiều bạn trẻ, nhưng riêng phần ngâm Kiều, phải là các nghệ sĩ gạo cội"- nhạc sĩ Nguyễn Quang Long chia sẻ. Đó cũng là cách anh tiếp cận và bảo tồn các giá trị gốc của văn hóa cổ truyền. Đồng tình với quan điểm này, NSƯT Quốc Khanh cho rằng, các bạn trẻ hôm nay mải mê chạy theo cái mới, học ở trường sân khấu nhưng họ không mặn mà với các giá trị truyền thống. "Tôi muốn đánh thức trong giới trẻ tình yêu các giá trị truyền thống và muốn nhắc nhở các em rằng, hãy tìm chính mình trong các giá trị của cha ông. Vì thế, các dự án như thế này rất có giá trị, giúp các bạn trẻ nắm được đâu là cái gốc của truyền thống để từ đó phát triển và sáng tạo mang thêm vào đó hơi thở đương đại".

"Ngâm Kiều toàn truyện", vì thế, không chỉ đánh thức một lối ngâm thơ mà còn cho thấy một hướng đi nghiêm túc để đánh thức những giá trị văn hóa Việt đang bị mai một.

HẠNH NGUYÊN