Đất hiếm: Khoáng sản chiến lược nhưng rủi ro môi trường rất lớn!

Tiếp tục chương trình kỳ họp, sáng 1.12, Quốc hội thảo luận về dự án Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Địa chất và khoáng sản.

Thảo luận tại phiên họp, nhiều đại biểu cho rằng đất hiếm là tài nguyên chiến lược đặc biệt, đòi hỏi cơ chế quản lý nghiêm ngặt hơn, từ công nghệ khai thác đến yêu cầu về an ninh - quốc phòng.

Đại biểu Trịnh Thị Tú Anh (Lâm Đồng) nhấn mạnh đất hiếm là nền tảng của các ngành công nghiệp mũi nhọn như bán dẫn, xe điện, quốc phòng, thiết bị y tế. Vì vậy, việc xác định đất hiếm là tài nguyên đặc biệt quan trọng và quản lý thống nhất ở cấp quốc gia là phù hợp.

Theo bà Tú Anh, quản lý tài nguyên đất hiếm phải dựa trên nền tảng khoa học, kiểm soát rủi ro chặt chẽ, trong đó tiêu chuẩn môi trường cần được đặt ở mức cao nhất. Lý do là đất hiếm không chỉ là khoáng sản chiến lược mà còn có hệ số rủi ro môi trường rất lớn.

Nữ đại biểu lưu ý toàn bộ chuỗi tuyển - tách đất hiếm đều phát sinh chất thải chứa phóng xạ tự nhiên, gồm thorium và uranium ở nồng độ thấp, kèm theo hỗn hợp kim loại nặng và dung dịch axit khó xử lý nếu thiếu công nghệ tiên tiến.

Đại biểu Trịnh Thị Tú Anh (Lâm Đồng)

Theo bà Tú Anh, kinh nghiệm quốc tế cho thấy nhiều quốc gia từng khai thác đất hiếm ồ ạt nhưng lỏng lẻo trong giám sát đã phải đối mặt với “vùng ô nhiễm phóng xạ tồn lưu”, kéo theo chi phí phục hồi môi trường lớn gấp nhiều lần giá trị kinh tế. Đây là bài học đắt giá mà Việt Nam cần tránh.

Từ đó, đại biểu Tú Anh đề nghị luật phải quy định rõ các ngưỡng an toàn kỹ thuật bắt buộc, như công nghệ tuyển - tách khép kín, mô hình hóa phát tán phóng xạ, hệ thống quan trắc liên tục, phương án xử lý bùn thải đạt chuẩn IAEA và yêu cầu phục hồi môi trường ngay từ giai đoạn cấp phép.

“Chỉ những doanh nghiệp có năng lực công nghệ, năng lực tài chính và hệ thống quản trị môi trường đạt chuẩn quốc tế mới được tham gia”, bà nhấn mạnh.

Ngoài ra, đối với các khu vực nhạy cảm hoặc liên quan đến quốc phòng, an ninh, đại biểu Tú Anh đề xuất bổ sung quy định bắt buộc phải có ý kiến thẩm định bằng văn bản của Bộ Quốc phòng và Bộ Công an trước khi trình hồ sơ cấp giấy phép thăm dò, khai thác.

Theo đại biểu Nguyễn Tâm Hùng (TP.HCM), dự thảo luật chưa làm rõ cơ chế lựa chọn doanh nghiệp thăm dò, khai thác, chế biến đất hiếm dựa trên tiêu chí an ninh công nghệ, năng lực chế biến sâu, năng lực quản trị môi trường, trong khi đây là lĩnh vực nhạy cảm có nguy cơ bị thâu tóm tài nguyên hoặc rò rỉ công nghệ nền.

Đại biểu Nguyễn Tâm Hùng (TP.HCM)

“Vì vậy, cần cân nhắc bổ sung quy trình phê duyệt an ninh kinh tế - công nghệ trước khi chuyển giao công nghệ, xuất khẩu sản phẩm chế biến sâu hoặc liên doanh quốc tế, nhằm bảo đảm chủ quyền tài nguyên - an ninh kinh tế quốc gia - tự chủ công nghiệp đất hiếm”, ông Hùng nêu.

Cho rằng việc khai thác, thăm dò đất hiếm rất quan trọng, đại biểu Phạm Văn Hòa (Đồng Tháp) đặt câu hỏi, nếu có nguồn tài nguyên này, vấn đề đặt ra là "khai thác, quản lý như thế nào cho hiệu quả, đặc biệt là phải bảo vệ được đất hiếm"?

Ông Hùng cho hay các loại khoáng sản khác có thể còn dồi dào, nhưng đất hiếm thì rất hạn chế, trữ lượng không nhiều. Nếu khai thác mà không quản lý chặt chẽ, không có biện pháp bảo vệ nghiêm ngặt sẽ dễ dẫn đến tình trạng khai thác bừa bãi, thậm chí cả người dân cũng có thể tự ý khai thác.

Do đó, ông Hùng đề nghị cơ quan soạn thảo, cơ quan quản lý về môi trường quan tâm, quản lý tốt về đất hiếm, có chế độ chính sách trong bảo vệ đất hiếm.

Giải trình ý kiến đại biểu liên quan đến đất hiếm, Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường Trần Đức Thắng cho biết Việt Nam là nước có trữ lượng đất hiếm đứng thứ 2, 3 trên thế giới và nằm ở 21 tỉnh, thành phố. Bộ đã khoanh định cơ bản đầy đủ các khu vực mỏ có khoáng sản và tổ chức quản lý chặt chẽ.

“Chúng tôi đang chủ trì cùng các bộ, ngành để xây dựng chiến lược quốc gia về đất hiếm”, ông Thắng nói và cho biết chiến lược này sẽ trình Chính phủ, Thủ tướng ban hành đầu năm 2026.

Sau khi hoàn thành việc khoanh định các vị trí mỏ đất hiếm, Bộ trưởng Thắng nhấn mạnh điều quan trọng là làm sao để đưa vào khai thác, chế biến sâu để mang lại lợi ích cho đất nước.

Ông Trần Đức Thắng - Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường

Theo Bộ trưởng, dự thảo luật đã tách đất hiếm ra thành một chương riêng, đồng thời có những chế tài quy định để làm cơ sở Chính phủ sẽ ban hành các văn bản hướng dẫn.

“Chúng tôi tin rằng đất hiếm sẽ thực sự trở thành một tài nguyên quan trọng để khai thác, phát triển đất nước trong thời gian tới. Việc này sẽ hình thành chuỗi giá trị khép kín và hạn chế tối đa xuất khẩu khoáng sản thô”, Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường nói.

Lam Thanh