Đậu mùa khỉ là gì và tại sao đợt bùng phát mới khiến thế giới lo ngại?

Một y tá xác minh các mẫu từ một đứa trẻ nghi mắc bệnh đậu mùa khỉ ở Cộng hòa Dân chủ Congo vào tháng 7 (Ảnh: Reuters)

Quyết định này được đưa ra sau khi Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh (CDC) châu Phi công bố tình trạng khẩn cấp y tế công cộng cho toàn châu lục vào ngày 13/8.

Hiện tượng đáng lo ngại là sự gia tăng lây lan của một chủng virus mới và nguy hiểm hơn, clade Ib, tại Cộng hòa Dân chủ Congo, đồng thời đã xuất hiện tại ít nhất 4 quốc gia khác ở châu Phi mà trước đây chưa ghi nhận. Tổng Giám đốc WHO Tedros Adhanom Ghebreyesus cho biết nguy cơ lây lan quốc tế từ đợt bùng phát này là "rất nghiêm trọng".

"Tất cả các chuyên gia đều đồng ý rằng đợt bùng phát đậu mùa khỉ hiện tại là một sự kiện chưa từng có", Dimie Ogoina, Chủ tịch ủy ban khẩn cấp của WHO, cho biết. "Những gì chúng ta thấy ở châu Phi chỉ là phần nổi của tảng băng. Chúng ta vẫn chưa có cái nhìn toàn diện về đậu mùa khỉ".

Đậu mùa khỉ là gì?

Đậu mùa khỉ là một bệnh nhiễm virus liên quan đến virus đậu mùa đã được loại bỏ. Bệnh có thể lây truyền qua tiếp xúc gần gũi, quan hệ tình dục, hoặc qua các vật liệu bị ô nhiễm như ga trải giường, quần áo và kim tiêm, theo WHO.

Các triệu chứng ban đầu thường giống như cúm, bao gồm sốt, ớn lạnh, kiệt sức, đau đầu và yếu cơ, thường kèm theo phát ban đau đớn hoặc ngứa với các tổn thương nổi lên, đóng vảy và thường biến mất trong vài tuần.

Đợt bùng phát mới có gì đáng ngại?

Đậu mùa khỉ được phân thành hai clade di truyền, I và II. Một clade là một nhóm virus đã tiến hóa qua nhiều thập kỷ và có sự khác biệt di truyền và lâm sàng rõ rệt. Clade II đã gây ra một đợt bùng phát toàn cầu và được tuyên bố là tình trạng khẩn cấp y tế toàn cầu từ tháng 7/2022 đến tháng 5/2023.

Tuy nhiên, đợt bùng phát hiện tại đang được đẩy mạnh bởi clade I, loại virus gây bệnh nghiêm trọng hơn. Phân nhóm clade Ib, nguyên nhân của phần lớn sự lây lan hiện tại, là một biến thể tương đối mới.

"Do một số yếu tố khác nhau, clade Ib đã nổi lên như một đột biến mới, thích nghi với con người", bác sĩ Daniel Bausch, cố vấn cấp cao về an ninh sức khỏe toàn cầu tại FIND, một tổ chức phi lợi nhuận toàn cầu tập trung vào công bằng sức khỏe, cho biết.

Virus thường lây truyền từ động vật sang người, ông nói. Tuy nhiên, khi một đột biến thích nghi, nó có thể lây truyền giữa người và dẫn đến các đợt bùng phát lớn hơn.

Clade Ib là mối lo ngại mới, và tình hình hiện tại còn phức tạp hơn bởi sự chồng chéo của nhiều đợt bùng phát.

"Chúng ta không chỉ đối mặt với một đợt bùng phát của một clade; chúng ta đang đối mặt với nhiều đợt bùng phát của các clade khác nhau ở các quốc gia khác nhau với các phương thức lây truyền và mức độ nguy cơ khác nhau", ông Tedros cho biết.

Bệnh nguy hiểm mức nào?

Một số đợt bùng phát của đậu mùa khỉ clade I đã khiến tới 10% số người mắc bệnh tử vong, mặc dù tỷ lệ tử vong trong các đợt bùng phát gần đây đã giảm, theo CDC Mỹ. Tỷ lệ tử vong đối với clade II là dưới 0,2%.

Những nhóm có nguy cơ cao – bao gồm trẻ sơ sinh, người có hệ miễn dịch suy yếu nghiêm trọng và phụ nữ mang thai – có nguy cơ mắc bệnh nặng hơn.

Tuy nhiên, việc giám sát đậu mùa khỉ hiện vẫn còn hạn chế, và còn nhiều điều cần phải tìm hiểu thêm, ông Bausch cho biết.

"Đây là một loại virus hiện có trong môi trường và được duy trì trong các động vật nhỏ ở châu Phi, và chúng ta chưa có các phương pháp chẩn đoán phù hợp", ông nói. "Việc chẩn đoán đậu mùa khỉ không khó nếu bạn có phòng thí nghiệm gần đó, với nhân viên phòng thí nghiệm có kỹ năng và công nghệ. Tuy nhiên, hầu hết các trường hợp thường xảy ra ở các khu vực nông thôn xa xôi, vì vậy việc lấy mẫu và đưa đến phòng thí nghiệm là một thách thức lớn".

Nhận thức của chúng ta về khả năng lây truyền và nguy cơ tử vong có thể bị lệch lạc do hạn chế trong việc phát hiện chỉ các trường hợp nghiêm trọng nhất, ông nói. Tuy nhiên, sự gia tăng lây lan làm tăng gánh nặng y tế công cộng và số người bị ảnh hưởng.

"Đây là một bệnh gây ra nhiều đau đớn và khổ sở, cùng với nỗi sợ hãi và hoảng loạn", ông Bausch cho biết.

Đậu mùa khỉ được phát hiện ở đâu?

Trong nhiều thập kỷ, đậu mùa khỉ chủ yếu được phát hiện ở Trung và Tây Phi. Phần lớn các trường hợp của clade I đến từ Trung Phi và Cộng hòa Dân chủ Congo, trong khi phần lớn các trường hợp của clade II đến từ Nigeria.

Năm 2022, mối lo ngại gia tăng khi các ca bệnh bắt đầu lan rộng ở châu Âu và Bắc Mỹ.

Sự lây lan quốc tế rộng rãi là một lý do chính khiến đậu mùa khỉ được tuyên bố là tình trạng khẩn cấp y tế toàn cầu, nhưng hướng lây lan của đợt dịch hiện tại khác biệt so với đợt bùng phát 2 năm trước.

Hiện nay, đậu mùa khỉ đang lan đến nhiều quốc gia ở châu Phi mà trước đây chưa từng bị ảnh hưởng. Trong khi phần lớn các trường hợp vẫn tập trung ở Cộng hòa Dân chủ Congo, các ca bệnh cũng đã được báo cáo ở ít nhất 13 quốc gia khác trên lục địa, theo CDC châu Phi.

Ngày 15/8, Thụy Điển xác nhận ca bệnh đậu mùa khỉ clade I đầu tiên, đánh dấu lần đầu tiên chủng này được phát hiện ngoài châu Phi.

Làm thế nào để kiểm soát sự lây lan?

Các vaccine bảo vệ chống lại đậu mùa khỉ hiện đã sẵn có, nhưng chúng chưa được tiếp cận rộng rãi ở châu Phi.

Chưa có trường hợp đậu mùa khỉ clade I nào được xác định ở Mỹ, nhưng CDC Mỹ đã khuyến nghị tuần trước rằng những người có nguy cơ tiếp xúc với hoặc mắc bệnh đậu mùa khỉ nên được tiêm vaccine.

Liên minh Vaccine, hay Gavi, đã cam kết đầu tư lên tới 500 triệu USD để cung cấp vaccine đậu mùa khỉ cho các quốc gia bị ảnh hưởng bởi đợt bùng phát bệnh, bao gồm Cộng hòa Dân chủ Congo và các quốc gia lân cận. Từ năm 2026, Gavi sẽ thiết lập một kho dự trữ toàn cầu vắc-xin đậu mùa khỉ, tương tự như các kho dự trữ hiện có cho vaccine tả, Ebola, viêm màng não và sốt vàng, theo thông cáo báo chí.

Tuy nhiên, WHO nhấn mạnh rằng vaccine chỉ là một phần trong giải pháp; việc kiểm soát sự lây lan cũng cần tăng cường giám sát, chẩn đoán và nghiên cứu để lấp đầy những "khoảng trống trong hiểu biết".

Nhật Anh