Đề thi Tiếng Anh: 'Giáo dục cần những chuyển động có lộ trình, không phải là cú sốc'

Sau kỳ thi tốt nghiệp THPT năm 2025, đề thi môn Tiếng Anh trở thành tâm điểm tranh luận. Nhiều học sinh và giáo viên cho rằng đề quá khó, có phần học thuật, và so sánh độ khó với bài thi IELTS. Trong bài viết So sánh đề thi tốt nghiệp môn Tiếng Anh với bài thi IELTS là khập khiễng mới đây, một giáo viên tiếng Anh cho rằng sự so sánh đó là “khập khiễng”, đồng thời khẳng định đề thi là một cú “đánh động” đúng đắn với toàn hệ thống.

Những điều tôi trao đổi dưới đây được đưa ra từ góc nhìn của một người làm chính sách giáo dục, không nhằm phê phán cá nhân hay phủ nhận công sức ra đề, mà để góp thêm một góc nhìn, vì mục tiêu chung là một kỳ thi công bằng, minh bạch, phù hợp với triết lý giáo dục mà chúng ta đang hướng tới.

Thí sinh sau buổi thi cuối cùng (theo chương trình GDPT 2018) trong kỳ thi tốt nghiệp THPT 2025. Ảnh: Thế Bằng

So sánh đề Tiếng Anh với IELTS không hề “khập khiễng” nếu bản chất đề thi đã nghiêng về học thuật

Có ý kiến cho rằng không nên so sánh đề thi tốt nghiệp với IELTS vì hai kỳ thi phục vụ mục tiêu khác nhau. Tuy nhiên, nếu đề thi tốt nghiệp được mô tả như một bài thi có tính phân hóa cao, mang tính tuyển chọn, thì việc đối chiếu với một kỳ thi học thuật quốc tế như IELTS không còn là khập khiễng, mà hoàn toàn hợp lý để tham khảo và đánh giá.

Điều cần được đặt lên bàn cân không phải là tên gọi kỳ thi, mà là bản chất năng lực mà đề kiểm tra. Một đề thi yêu cầu tốc độ đọc hiểu cực nhanh, xử lý lượng thông tin dày đặc trong thời gian ngắn (40 câu/50 phút), sử dụng nhiều từ vựng học thuật và văn cảnh phức tạp - thì việc đem so sánh với bài IELTS Reading là hoàn toàn hợp lý. Và nếu một học sinh đạt 7.0 IELTS vẫn thấy khó khăn với đề tốt nghiệp, chúng ta cần đặt câu hỏi: Liệu đề thi có còn đang phản ánh đúng chuẩn đầu ra của chương trình phổ thông hay đã vượt quá ngưỡng đó?

Một đề thi quốc gia không nên “dạy một bài học” bằng cách khiến học sinh hoang mang

Việc khuyến khích học thực chất, chống bệnh thành tích và cải thiện dạy - học tiếng Anh là rất cần thiết. Tuy nhiên, một đề thi quá khó, gây choáng váng không nên là công cụ tạo ra cú hích thay đổi. Giáo dục cần những chuyển động có lộ trình, không phải những cú sốc – nhất là khi người chịu ảnh hưởng trực tiếp là học sinh.

Nếu chương trình chưa đảm bảo đủ thời lượng và chất lượng dạy - học kỹ năng đọc hiểu sâu; nếu sự chênh lệch giữa thành thị và nông thôn trong học tiếng Anh còn lớn; nếu sách giáo khoa chưa cung cấp đủ kiểu ngữ liệu như đề thi - thì việc bất ngờ nâng độ khó sẽ tạo cảm giác đánh đố, thay vì khuyến khích học sinh học tập nghiêm túc.

Thí sinh TPHCM tham gia thi tốt nghiệp THPT 2025. Ảnh: Nguyễn Huế

Một đề thi tốt nghiệp không thể mang tư duy của một kỳ thi “tuyển lọc” trong khi chưa có lộ trình chuyển đổi chính thức và không chuẩn bị trước cho học sinh. Sự chuyển dịch trong kiểm tra đánh giá cần đi cùng cải cách đồng bộ ở chương trình, phương pháp giảng dạy, tài liệu học tập, và đặc biệt là truyền thông sư phạm rõ ràng, nhất quán từ đầu.

Cấu trúc tương tự không có nghĩa là mức độ hợp lý

Trong bài viết, tác giả lập luận rằng đề thi không bất ngờ vì bám sát đề minh họa đã công bố. Song, điều quan trọng không chỉ nằm ở cấu trúc kỹ thuật (gồm mấy câu từ vựng, mấy câu đọc hiểu…), mà ở mức độ khó thực tế của từng phần. Từ vựng “xa lạ”, chủ đề trừu tượng, văn bản dài và đòi hỏi tư duy học thuật khiến nhiều học sinh - dù ôn luyện theo cấu trúc cũ - cảm thấy bất lực.

Nếu đề thi tạo ra cảm giác “lệch chuẩn” với điều đã học, thì dù cấu trúc giống bao nhiêu, học sinh vẫn bị sốc và ảnh hưởng tiêu cực đến khả năng làm bài. Và đó là vấn đề nghiêm trọng về mặt đánh giá giáo dục, khi kỳ thi không còn phản ánh chân thực hành trình học tập của người học.

Chúng ta đang thiếu dữ liệu về chuẩn hóa đề thi

Tính đến thời điểm này, Bộ GD-ĐT chưa công bố bất kỳ thông tin nào về quá trình thử nghiệm đề thi, độ khó, độ phân biệt, độ tin cậy hay các chỉ số kỹ thuật quan trọng khác. Trong khi đó, ở các quốc gia có hệ thống kiểm tra nghiêm túc, mọi đề thi đều phải được thử nghiệm, phân tích dữ liệu, chuẩn hóa theo tiêu chí đo lường giáo dục. Ngay cả IELTS - một kỳ thi thương mại - cũng được kiểm chứng định kỳ qua dữ liệu từ hàng triệu thí sinh.

Chúng ta không thể khẳng định một đề thi là hợp lý chỉ vì nó “giống đề minh họa” hoặc “có phổ điểm phân hóa”. Phân hóa điểm số có thể đến từ sự bất hợp lý trong mức độ khó - chứ không đồng nghĩa với đánh giá chính xác năng lực học sinh.

Một đề thi quốc gia cần là sự công bằng, không phải một cú sốc

Kỳ thi tốt nghiệp THPT là một kỳ thi có tính chất phổ thông, vừa để xét tốt nghiệp, vừa làm căn cứ tuyển sinh. Khi chưa có định hướng rõ ràng về tách bạch hai mục tiêu đó, đề thi cần bảo đảm nguyên tắc kép: Phản ánh đúng chương trình học, đồng thời có ngưỡng phân loại hợp lý, dễ hiểu, dễ chuẩn bị. Một đề thi tốt phải khiến học sinh khá giỏi cảm thấy được thách thức, nhưng học sinh trung bình cũng có cơ hội thể hiện thay vì bị loại khỏi “cuộc chơi” vì những đoạn văn đọc hiểu như trong kỳ thi học thuật chuyên sâu.

Tôi đồng tình với nhiều tâm huyết của thầy Triết về việc thay đổi cách dạy và học tiếng Anh. Nhưng tôi tin rằng: Thay đổi bền vững không thể bắt đầu bằng một đề thi gây sốc, thiếu minh chứng chuẩn hóa, và có thể khiến học sinh mất niềm tin vào nỗ lực học tập của chính mình. Giáo dục cần dẫn dắt, không gây choáng váng. Và kỳ thi quốc gia - ở tầm vóc hệ thống - cần được thiết kế trên nền tảng minh bạch, khoa học, nhân văn, công bằng. Bộ GD-ĐT rất cần những người làm đề có trình độ chuyên nghiệp được kiểm định.

Hoàng Ngọc Vinh