Đề xuất đưa xi măng vào danh mục quy hoạch kỹ thuật chuyên ngành

Khó trong cả tiêu thụ nội địa lẫn xuất khẩu

Theo báo cáo của Bộ Xây dựng, hiện cả nước đầu tư 92 dây chuyền, với tổng công suất trên 122 triệu tấn/năm. Tuy nhiên, năm 2024, tổng sản lượng xi măng và clinker tiêu thụ chỉ khoảng 95 triệu tấn (trong nước khoảng 65,3 triệu tấn và xuất khẩu khoảng 29,7 triệu tấn). Như vậy, các dây chuyền sản xuất xi măng chỉ hoạt động trung bình khoảng 77% tổng công suất thiết kế.

Tiêu thụ xi măng gặp khó khăn, thị trường dư cung cao.

Đại diện Tổng Công ty Xi măng Việt Nam (VICEM) cho biết: Thị trường xi măng trong nước tiếp tục khó khăn, thách thức do cung vượt xa cầu. Các công ty xi măng cạnh tranh gay gắt về giá bán. Dự báo, năm 2025, nguồn cung xi măng khoảng 124,78 triệu tấn, nhưng nhu cầu xi măng trong nước chỉ khoảng 62,5-63,5 triệu tấn.

Trong khi đó, thị trường xuất khẩu xi măng cũng gặp khó khăn. Nhiều quốc gia gia tăng rào cản thương mại như: Đài Loan điều tra chống bán phá giá xi măng xuất khẩu từ Việt Nam; Philippines ngoài áp thuế chống bán phá giá xi măng xuất khẩu từ Việt Nam, đang xem xét áp thuế tự vệ để bảo hộ ngành sản xuất trong nước. Xuất khẩu sang thị trường châu Âu khó khăn do chính sách bảo vệ môi trường, rào cản thuế, các quy định nghiêm ngặt về phát thải carbon…

Vì sao xi măng dư cung cao?

Nếu huy động 100% công suất thiết kế, tiêu thụ nội địa hơn 60 triệu tấn, dư cung lên đến gần 60 triệu tấn. Câu hỏi đặt ra vì sao xi măng dư cung cao như vậy?

Ông Lương Đức Long, Phó Chủ tịch kiêm Tổng Thư ký Hiệp hội Xi măng Việt Nam cho rằng, một trong những nguyên nhân là mức tiêu thụ xi măng theo đầu người của Việt Nam thấp hơn trung bình các nước.

Theo kinh nghiệm của các nước mới phát triển, từ nước nghèo chậm phát triển thành nước công nghiệp, khi thu nhập GDP bình quân đầu người hàng năm đạt trên 4.000 USD thì nhu cầu xi măng hàng năm đạt trên 1.000 kg/người. Nhưng mức tiêu thụ nội địa của Việt Nam hiện đang thấp, chưa đến 650 kg/người/năm.

Còn theo Bộ Xây dựng, từ năm 2011, việc đầu tư sản xuất xi măng thực hiện theo Quy hoạch phát triển công nghiệp xi măng Việt Nam giai đoạn 2021 - 2020 và định hướng đến năm 2030 (được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt tại Quyết định số 1488/QĐ-TTg, gọi tắt là Quy hoạch 1488). Theo đó, năm 2015 tiêu thụ 72,7 triệu tấn, bằng 98% so với quy hoạch. Năm 2020 tiêu thụ 100,2 triệu tấn/năm, bằng 107% so với quy hoạch.

Phía Nam có ít nhà máy xi măng nên VICEM Hà Tiên không gặp nhiều khó khăn trong tiêu thụ. Tuy nhiên, may mắn như Hà Tiên rất ít, đa số nhà máy xi măng tập trung ở miền Bắc và miền Trung nên mức độ cạnh tranh cao, dư thừa nhiều.

Nhưng từ năm 2020 đến nay, do Luật Quy hoạch năm 2017 bãi bỏ Quy hoạch 1488, việc đầu tư các dây chuyền xi măng theo cơ chế thị trường và được thực hiện theo pháp luật về đầu tư, thuộc thẩm quyền của UBND các tỉnh. Các địa phương đã chấp thuận chủ trương đầu tư 13 dây chuyền công nghệ hiện đại với tổng công suất thiết kế 35,3 triệu tấn/năm, khiến nguồn cung xi măng tăng mạnh.

Riêng trong năm 2024, hàng loạt các dây chuyền sản xuất mới được đưa vào hoạt động như dây chuyền 5 của Công ty Xi măng Thành Thắng, công suất 2,3 triệu tấn/năm; Xi măng Vissai Đại Dương 2 công suất 2,3 triệu tấn/năm; Xi măng Xuân Sơn công suất 2,3 triệu tấn/năm.

Trước tình hình các nhà máy xi măng có xu thế tăng nhanh, Bộ Xây dựng đã trình Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Chiến lược phát triển vật liệu xây dựng Việt Nam thời kỳ 2021 - 2030, định hướng đến năm 2050 (tại Quyết định số 1266/QĐ-TTg, ngày 18/8/2020), trong đó đưa ra lộ trình đầu tư các nhà máy xi măng. Cụ thể, tổng công suất thiết kế đến năm 2025 không vượt quá 125 triệu tấn/năm; đến năm 2030 không vượt quá 150 triệu tấn/năm.

Việc cảnh báo dư thừa nguồn cung nhiều lần được Bộ Xây dựng nhắc đến. Trước đó, vào năm 2008, Bộ Xây dựng cảnh báo, từ năm 2010 có thể cung vượt cầu và Việt Nam sẽ xuất khẩu xi măng. Năm 2009, Bộ Xây dựng báo cáo Thủ tướng Chính phủ về tình hình đầu tư xi măng (Công văn số 64/BC-BXD, ngày 3/11/2009), dự kiến sẽ xảy ra tình trạng xi măng cung vượt cầu và kiến nghị Thủ tướng Chính phủ không chấp thuận bổ sung thêm các dựa án xi măng vào quy hoạch. Năm 2009, Thủ tướng Chính phủ đã có Công văn số 2192/VPCP-KTN, ngày 8/4/2009 và Thông báo số 171/TB-VPCP, ngày 5/6/2009 về việc tăng cường sử dụng xi măng làm đường giao thông…

Để tiếp tục cảnh báo, năm 2021, Bộ Xây dựng có văn bản gửi UBND các địa phương yêu cầu trước khi xem xét, quyết định chấp thuận chủ trương đầu tư dự án sản xuất xi măng cần cân nhắc tránh đầu tư tràn lan, dẫn đến cung vượt cầu, gây lãng phí nguồn lực xã hội.

Đề xuất bổ sung quy hoạch xi măng vào danh mục quy hoạch chuyên ngành

Để tháo gỡ khó khăn cho thị trường vật liệu xây dựng nói chung, xi măng nói riêng, giữa tháng 6/2024, với sự tham mưu của Bộ Xây dựng, Thủ tướng đã chủ trì hội nghị tháo gỡ khó khăn, thúc đẩy sản xuất và tiêu thụ xi măng, sắt thép và vật liệu xây dựng; ban hành Chỉ thị về một số giải pháp tháo gỡ khó khăn, trong đó tập trung đẩy mạnh tiêu thụ trong nước…

Về dài hạn, trong quá trình nghiên cứu sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Quy hoạch, Bộ Xây dựng đã có văn bản góp ý, phân tích, đánh giá tình hình đầu tư, sản xuất, tiêu thụ clinker, xi măng và đề xuất bổ sung quy hoạch lĩnh vực xi măng vào danh mục các quy hoạch có tính chất kỹ thuật chuyên ngành.

Tuy nhiên, tháng 11/2024, Quốc hội thông qua Luật số 57/2024/QH15 (Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Quy hoạch, Luật Đầu tư, Luật Đầu tư theo phương thức đối tác công tư và Luật Đấu thầu) nhưng không có nội dung Bộ Xây dựng đề xuất.

Nhằm tháo gỡ khó khăn từ nguồn cung và để phát huy hết công suất thiết kế các dự án xi măng đang hoạt động, các dự án xi măng đang đầu tư xây dựng, đảm bảo ngành Xi măng phát triển bền vững, hiệu quả, đại diện VICEM kiến nghị, ngừng các dây chuyền công suất nhỏ gây ô nhiễm; Không đầu tư thêm nhà máy, dây chuyền mới tại khu vực, vùng miền đã có mật độ dây chuyền sản xuất xi măng lớn hoặc nằm xa vùng nguyên liệu…

Ông Lương Đức Long thì đề xuất “xả van” “giảm áp” cho ngành Xi măng trong nước bằng việc không đánh thuế xuất khẩu clinker 10% như đối với xi măng…

Theo tính toán của Bộ Xây dựng, nhu cầu tiêu thụ xi măng trong năm 2025 sẽ tăng khoảng 2 - 3% so với năm 2024, đạt mức 95 - 100 triệu tấn. Trong đó, tiêu thụ nội địa dao động từ 60 - 65 triệu tấn, xuất khẩu dự kiến đạt khoảng 30 - 35 triệu tấn.

Với sự chỉ đạo quyết liệt từ Chính phủ, hàng loạt dự án hạ tầng, đô thị được đầu tư, hy vọng ngành Xi măng sẽ tăng trưởng trong giai đoạn tới. Tuy nhiên, để đảm bảo không đầu tư lãng phí, thiết nghĩ việc dừng đầu tư thêm nhà máy xi măng trong giai đoạn này là cần thiết.

Tổng mức tài chính đầu tư xây dựng các nhà máy xi măng ước tính theo giá trị hiện nay lên đến 500.000 tỷ đồng (tương đương 20 tỷ USD), trong đó, ước tính nguồn tài chính từ các ngân hàng trong nước và vốn Nhà nước chiếm 75% tổng mức đầu tư này.

Vũ Huyền - Tâm Vũ